نقد و بررسی کتاب «آن سوی دیوار»
تسخیر سفارت آمریکا به روایت حبیب‌الله بیطرفحسن بهشتی‌پور
15 آبان 1404
جلسه نقد و بررسی کتاب «آن سوی دیوار» دوشنبه 12 آبان 1404 با حضور راوی، تدوینگر و پژوهشگران در سالن طاهره صفارزاده حوزه هنری برگزار شد. در ادامه متن سخنرانی حسن بهشتی‌پور در این جلسه را می‌خوانیم.
مقدمه:
هر ساله با فرارسیدن سیزدهم آبان، بحث درباره چرایی و چگونگی تسخیر سفارت آمریکا در تهران دوباره در فضای عمومی و دانشگاهی زنده می‌شود. این رویداد نه فقط یک لحظۀ تاریخی، بلکه نقطۀ عطفی در بازتعریف روابط ایران و آمریکا و هویت سیاسی نسل انقلاب بود. در چنین ایامی، بازخوانی روایت‌هایی چون کتاب «آن سوی دیوار» اهمیتی دوچندان می‌یابد؛ زیرا فرصتی است برای فهم از درونِ ماجرایی که بیش از چهار دهه است روایت آن میان دو سوی اقیانوس اطلس در رفت‌وآمد است.
کتاب «آن سوی دیوار» به کوشش محمد محبوبی، روایتی دست اول و تفصیلی از یکی از بحرانی‌ترین و تأثیرگذارترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران، یعنی تسخیر سفارت آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸، ارائه می‌دهد. این اثر که خاطرات حبیب‌الله بیطرف، را روایت می‌کند، نه تنها یک سند تاریخی ارزشمند، بلکه پاسخی به خلاء بزرگ روایت ایرانی در برابر انبوه آثار غربی است. این نقد به بررسی نقاط قوت، ضعف و جایگاه این اثر در ادبیات انقلاب اسلامی می‌پردازد.
۱. جایگاه اثر در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی
کتاب «آن سوی دیوار» را باید یکی از تازه‌ترین و مستندترین روایت‌های درونی از واقعۀ تسخیر سفارت آمریکا دانست؛ رویدادی که از حیث تأثیر سیاسی و روانی، یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌آید. این اثر در واقع تلاشی است برای پر کردن خلأیی که سال‌ها در تاریخ‌نگاری ایرانی وجود داشت: بازگویی ماجرای تسخیر از زبان یک بازیگر اصلی، نه از زاویه تحلیل بیرونی یا تبلیغاتی.
در شرایطی که بیشتر روایت‌های موجود از این واقعه یا در چارچوب رسمی و سیاسی بازتولید شده‌اند یا توسط منابع غربی به‌گونه‌ای جهت‌دار روایت شده‌اند، این کتاب ارزش مضاعفی دارد؛ زیرا صدای راوی از درون واقعه برخاسته است.
اهمیت کتاب «آن سوی دیوار» در آن است که بخشی از حافظۀ جمعی ایرانیان را بازسازی می‌کند که در ادبیات غربی اغلب با اَنگ «بحران گروگان‌گیری» روایت شده است. این اثر تلاش می‌کند تصویر دانشجویان مسلمان را از «اشغالگر» به «کنشگر سیاسیِ مؤمن به استقلال» بازتعریف کند. این تلاش، بخشی از پروژه بزرگ‌ترِ بازپس‌گیری روایت در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی است. بنابراین، کتاب را می‌توان ترکیبی از روایت تاریخی، خاطرات شخصی و بازسازی یک واقعه سیاسی- ملی دانست که از دیدگاه یکی از مشارکت‌کنندگان نوشته شده است.
۲. ساختار و محتوای کتاب
تقسیم‌بندی کتاب در ۹ فصل که به ترتیب زمانی زندگی راوی حضورش در دورۀ دانشجویی دانشگاه تهران و فعالیت‌های سیاسی راوی در دانشکده فنی و وارد شدن در فعالیت‌های انجمن اسلامی به زمینه‌ها، اجرا و پیامدهای واقعه سیزده آبان می‌پردازد، این ساختار به مخاطب کمک می‌کند تا به شکلی نظام‌مند با رویداد همراه شود. روایت با دقت از طراحی اولیه دانشجویان آغاز و تا پایان ماجرای گروگان‌گیری و آزادی ۵۲ آمریکایی ادامه می‌یابد. پردازش روایت در چنین ساختاری، به خواننده کمک می‌کند تا در مسیر تاریخی و ذهنی راوی حرکت کند و تحول فکری نسل دانشجویان «خط امام» را از درون درک نماید.
از ویژگی‌های بارز دیگر این اثر، انسجام روایی و توالی منطقی فصل‌هاست. محبوبی در تدوین کتاب، تلاش کرده که روایت را به ترتیب علّی و تاریخی پیش ببرد: از زمینه‌های فکری و سیاسی شکل‌گیری دفتر تحکیم وحدت تا تصمیم‌گیری برای اقدام و سپس مدیریت پیامدها. به‌ویژه فصل‌های میانی چون «در اندیشه بست‌نشینی» و «صبح روز سیزدهم»، با جزئیات و تعلیق روایی بالا، از نقاط قوت کتاب‌اند و خواننده را در متن واقعه قرار می‌دهند.
3. دلیل نام‌گذاری کتاب
عنوان نمادین «آن سوی دیوار» برگرفته از توضیحی است که از قول حاج احمدآقا خمینی در کتاب آمده، بازتاب دهنده کلید فهم عنوان و همچنین انگیزه عمل دانشجویان است. مفهوم «عبور از دیوار آمریکا» به مثابه گسست از یک نظام سلطه، محرک اصلی دانشجویان بود. کتاب به خوبی نشان می‌دهد که این اقدام، بیش از یک عملیات دانشجویی، یک «نمایش سیاسی» بزرگ و اعلان جنگ به یک ابرقدرت در عرصه نمادها بود.
4. بُعد انسانی ماجرا
فصل‌های مربوط به گروگان‌ها (فصول ۵ و ۶) از جذاب‌ترین بخش‌های کتاب هستند. روایت تعاملات روزمره، بیماری‌ها، تلاش برای فرار و حتی استخدام آشپز پاکستانی، به این واقعه تاریخی بعدی انسانی و عینی می‌بخشد و آن را از یک قصه صرفاً سیاسی خارج می‌سازد.
5. ارزش مستندات و اتقان منابع
یکی از نکات مثبت برجستۀ کتاب، دقت در استفاده از مستندات تاریخی و اسناد مکتوب و شفاهی است. نویسنده برای بازسازی وقایع، از منابع گوناگون از جمله آرشیو دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مصاحبه‌های دیگر دانشجویان پیرو خط امام و منابع مطبوعاتی بهره گرفته است. این شیوه باعث شده کتاب از حالت صرفاً خاطره‌گویی شخصی فراتر رود و به اثری مستند و قابل استناد برای پژوهشگران بدل شود. افزون بر این، وجود بخش اسناد و عکس‌ها در پایان کتاب، به اتقان تاریخی اثر افزوده است؛ به‌ویژه انتشار برخی اسناد کمتر دیده‌شده مانند چارت تشکیلات دانشجویان پیرو خط امام، که ارزش پژوهشی بالایی دارد. کتاب به خوبی به مسائلی مانند «شورای بلندگو»، «شورای بازو»، نحوه بازسازی اسناد خردشده، زندگی روزمره گروگان‌ها و حتی نقشه فرارجمعی ناموفق که از سوی جان لیمبرت طراحی شده بود، می‌پردازد.(ص 138) این موارد، تصویری سه‌بعدی و انسانی‌تر از یک واقعه کاملاً سیاسی ارائه می‌دهد.
6. زبان و سبک نگارش
نثر کتاب، برخلاف بسیاری از آثار تاریخ شفاهی که لحنی گزارش‌گونه و سنگین دارند، روان، زنده و روایی است. محبوبی در تدوین متن توانسته میان وفاداری به لحن راوی و انتقال حس تاریخی تعادل برقرار کند. بازسازی صحنه‌ها و نقل مستقیم گفت‌وگوها از ویژگی‌هایی است که اثر را از خاطرات خشک و مستندات صرف جدا می‌کند. این سبک نگارش، به خواننده کمک می‌کند با ذهن و احساسات راوی همراه شود، بی‌آنکه اثر دچار شعار یا هیجان‌زدگی شود.
کتاب به شکلی کم‌نظیر به جزئیات عملیات می‌پردازد؛ از نحوه شکل‌گیری ایده در شورای مرکزی تحکیم وحدت و برنامه‌ریزی‌های مخفیانه، تا چگونگی شناسایی افسران سیا (مانند تام اهرن) و مدیریت روزمره گروگان‌ها. این دقت، کتاب را به منبعی بی‌بدیل برای پژوهشگران تاریخ تبدیل کرده است.
7. رویکرد تحلیلی و چندجانبه نگر
از نظر محتوایی، کتاب آشکارا از زاویۀ دید جریان «خط امام» روایت شده است؛ اما در عین حال راوی و تدوینگر کوشیده‌اند از یک‌سویه‌نگری پرهیز کنند. برخلاف بسیاری از روایت‌های رسمی، بیطرف در بخش‌هایی از کتاب به اختلاف‌نظرها، تردیدها و حتی اشتباهات احتمالی اشاره می‌کند.
در جمع‌بندی پایانی، همچنان بر «درستی اقدام تسخیر» به عنوان ضرورتی برای تثبیت انقلاب تأکید می‌کند. این موضع نشان می‌دهد که کتاب گرچه واقع‌گراست، اما کاملاً خنثی نیست و در نهایت از گفتمان انقلاب اسلامی دفاع می‌کند.
8. نقش مکمل راوی و نویسنده در اعتبار اثر
بی‌شک بزرگترین نقطه قوت کتاب، جایگاه راوی آن است. حبیب‌الله بیطرف به عنوان یکی از سه ایده‌پرداز اولیه، عضو شورای هماهنگی و مسئول کمیته امور گروگان‌ها، در کانون تصمیم‌گیری‌ها و اجرا قرار داشته است. این موقعیت منحصر به فرد، به روایت او عمق و اعتباری ویژه می‌بخشد و آن را از یک گزارش صرفاً مشاهده‌گری فراتر می‌برد. از آنجا که او در ماجرای تسخیر، نقش ایده‌پرداز و تصمیم‌گیرنده داشته است، حضورش در شورای هماهنگی لانه جاسوسی و کمیتۀ امور گروگان‌ها، روایتش را به منبعی دست اول و منحصر به فرد تبدیل می‌کند.
تفاوت این اثر با بسیاری از خاطرات دیگر در همین نکته نهفته است: او نه تماشاگر، بلکه عامل مستقیم رویداد بوده است. نقش محمد محبوبی به عنوان تدوینگر کتاب در تبدیل خاطرات شفاهی به اثری روایی و خواندنی بسیار تعیین‌کننده است. او ضمن حفظ صداقت لحن راوی، با چینش زمانی دقیق، تیترگذاری روشن و افزودن توضیحات زمینه‌ای، متن را از حالت گفت‌وگو یا مصاحبه صرف خارج کرده و به یک روایت تاریخ‌نگارانه تبدیل کرده است. این شیوه تدوین سبب شده کتاب در عین سندیت، خواندنی و آموزشی نیز باشد.
9. نقاط ضعف و کاستی‌ها
با وجود قوت‌های چشمگیر، کتاب خالی از ضعف نیست.
1. بزرگترین محدودیت کتاب، ذاتی است زیرا این روایت، تنها از نگاه یکی از بازیگران اصلی است. همانطور که خود کتاب نیز اشاره می‌کند، این خاطرات «لزوماً بیانگر دیدگاه تمام تشکیلات دانشجویان پیرو خط امام نیست». برای درک کامل‌تر این واقعه، نیاز به مقایسه این روایت با خاطرات دیگر بازیگران اصلی دانشجویان و حتی مخالفان داخلی این اقدام احساس می‌شود تا به توان به یک جمع بندی تحلیلی رسید.
2. در تحلیل پیامدهای بین‌المللی تسخیر، کتاب بیشتر به سطح رویدادها بسنده کرده و کمتر به عمق روابط ایران و آمریکا یا تحولات دیپلماتیک ناشی از بحران پرداخته است. البته آقای محبوبی چون در کتاب ایستگاه خیابان روزولت خود به این موضوع پرداخته است شاید در اینجا ضرورتی نمی دید که به این موضوع که خارج از خاطرات شخصی آقای بیطرف است ، بپردازد.
3. به جای پاورقی های مکرر در باره اشخاصی که نقش تعیین کننده در روایت اصلی ماجرای تسخیر نداشتند ، نویسنده اثر برای گویا سازی و مستند سازی اثر در مورد برخی جزئیات (مانند ماجرای اسناد ضبط‌شده یا رفتار گروگان‌ها) می‌توانست با ارجاع دقیق‌تر به منابع یا پیوست‌های تکمیلی، کتاب را مستندتر کند.
4. راوی در پایان کتاب تأکید می‌کند که هنوز هم معتقد است این کار «اشتباه نبوده». در حالی که این موضع، صادقانه و قابل احترام است، اما کتاب فرصتی برای واکاوی عمیق‌تر پیامدهای منفی این اقدام (مانند انزوای بین‌المللی شدیدترایران بعد از این گروگان گیری ، تقویت گفتمان نظامی‌گری علیه ایران و ...) از منظر مخالفان این اقدام ایجاد نمی‌کند. یک نقد تحلیلی‌تر می‌توانست این جنبه را نیز بپروراند.
5. گاهی راوی به مواردی اشاره می‌کند (مانند دستگیری افسر آمریکایی با ۷ چمدان اسناد در فرودگاه مهرآباد) بدون ارائه سند مستقیم. اگرچه این خاطرات شخصی است، اما ارائه مستندات برای چنین ادعاهای مهمی، کتاب را تا سطح یک پژوهش آکادمیک ارتقا می‌داد.
6. کتاب به درستی بر نقش دانشجویان پیرو خط امام متمرکز است، اما پرداخت به نقش و واکنش دیگر گروه‌های سیاسی آن زمان (مانند ملی‌مذهبی‌ها، مجاهدین خلق و حتی دولت موقت) می‌توانست فضای سیاسی پیچیده آن روزها را کامل‌تر تصویر کند.
10. ارزیابی نهایی
در مجموع، «آن سوی دیوار» را باید یکی از موفق‌ترین آثار در حوزۀ تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی دانست. این کتاب نه تنها برای مخاطب عام جذاب است، بلکه برای پژوهشگران روابط ایران و آمریکا و محققان تاریخ معاصر نیز منبعی قابل اعتماد به‌شمار می‌رود. این کتاب با استناد به روایت یکی از اصلی‌ترین بازیگران میدان، موفق شده توازنی در تاریخ‌نگاری یک رویداد سرنوشت‌ساز ایجاد کند. اگرچه ذات تک‌روایی آن را از ارائه یک تصویر همه‌جانبه بازمی‌دارد، اما ارزش آن به عنوان یک سند دست اول، غیرقابل انکار است.
«آن سوی دیوار» بیش از آنکه صرفاً بازگویی یک رویداد سیاسی باشد، بازسازی فضای ذهنی و فکری نسل انقلابی است که در دهۀ نخست انقلاب در تقاطع ایمان، سیاست و استقلال‌خواهی ایستاد.
کتاب از خلال روایت بیطرف، نشان می‌دهد چگونه «عبور از دیوار آمریکا» در ذهن آن نسل به معنای عبور از وابستگی، سلطه و بی‌اعتمادی بود.
اگرچه نویسنده و راوی تنها از زاویۀ دید انقلاب اسلامی به موضوع نگریسته‌اند، اما صداقت، دقت و جزئی‌نگری آن‌ها باعث شده این اثر یکی از منابع اصلی برای شناخت درونی‌ترین لایه‌های واقعۀ تسخیر سفارت آمریکا باشد و با مخاطبان اعم موافق یا مخالف این حرکت ، ارتباط برقرار کند .
امروز، بازخوانی آثاری چون «آن سوی دیوار» فرصتی است برای گفت‌وگو میان نسل انقلاب و نسل پس از آن. در جهانی که روابط ایران و آمریکا همچنان در کشاکش بی‌اعتمادی متقابل است، مرور این روایت‌ها می‌تواند به درک دقیق‌تری از ریشه‌های تاریخی این وضعیت کمک کند. آنچه این کتاب یادآور می‌شود، ضرورت ثبت صادقانه تجربه‌ها و شنیدن روایت‌های متکثر از یک واقعۀ واحد است؛ چرا که تنها در توازن روایت‌هاست که می‌توان به تاریخ نزدیک‌تر شد.
این کتاب برای پژوهشگران تاریخ معاصر، دانشجویان علوم سیاسی و عموم علاقه‌مندان به تاریخ انقلاب که می‌خواهند روایتی از درون این حادثه را از زبان یکی از معمارانش بخوانند، اثری بسیار ارزشمند و خواندنی است. «آن سوی دیوار» نه پایان بحث، که آغازی است برای درک بهتر یکی از پیچیده‌ترین فصل‌های روابط ایران و آمریکا.
شایان گفتن است، این کتاب، به کوشش محمد محبوبی در 232 صفحه و شمارگان 1250 نسخه، در قطع رقعی و قیمت 200 هزار تومان در سال 1403 توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
تعداد بازدید: 23
http://oral-history.ir/?page=post&id=12904