آثار تاریخ شفاهی و مشکلات پیش رو-5

ویژگی‌های مصاحبه شونده

محیا حافظی

13 دی 1402

سایت تاریخ شفاهی برای فهم بیشتر مشکلات تولید کتاب با موضوع تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و دست‌اندرکاران گفت‌وگوهای کوتاهی انجام داده‌ است که ماحصل آن به صورت یادداشت‌های کوتاه و در چند قسمت تقدیم خوانندگان خواهد شد.

■

یکی از رکن‌های تاریخ شفاهی که باید به آن پرداخته و درباره ویژگی‌هایش بررسی شود، مصاحبه‌شونده است. برای انجام یک کار تاریخ شفاهی خوب، مصاحبه‌شونده نیز باید دارای ویژگی‌هایی باشد که در این یادداشت به بعضی از این موارد اشاره می‌شود.

در دسترس بودن

یک مصاحبه‌شونده خوب، فردی است که در دسترس باشد. ویژگی در دسترس بودن هم یک ویژگی نسبی است؛ یعنی ممکن است مصاحبه‌شونده برای برخی از مصاحبه‌کنندگان در دسترس باشد و برای برخی دیگر خیر. از طرفی در دسترس بودن لزوماً به معنای امکان ملاقات حضوری نیست. بنا بر نوع مصاحبه، اگر حضوری باشد، در دسترس بودن به معنی ملاقات است. اگر نوع مصاحبه تلفنی، اینترنتی و... بود، منظور از در دسترس بودن این است که امکان ارتباط مصاحبه‌کننده با مصاحبه‌شونده فراهم باشد.

داشتن حرف جدید

ترجیح این است که مصاحبه‌شونده، صحبت‌هایی بیان کند که تاکنون گفته نشده است. مصاحبه‌شونده مطلوب کسی است که حرف‌های ناگفته داشته باشد. اگر قرار باشد حرف‌هایی در مصاحبه گفته شود که مصاحبه‌کننده یا افراد دیگر این حرف‌ها را قبلاً یک یا چند بار بیان کرده، آن مصاحبه دیگر ارزشی نخواهد داشت.

ذهن منسجم

بعضی از افراد مطالب زیادی برای گفتن دارند، ولی نمی‌توانند بیان کنند؛ چون ذهن منسجمی ندارند و امکان طبقه‌بندی صحبت‌ها در ذهنشان وجود ندارد. وقتی ذهن مصاحبه‌شوند منسجم نباشد به صورت جسته و گریخته از همه جا صحبت می‌کند، اما مطلب مفیدی درباره موضوع مصاحبه به مصاحبه‌کننده ارائه نمی‌کند.

حافظه نسبی

هیچ فردی نمی‌تواند ادعا کند همه خاطرات مربوط به موضوع مصاحبه را به یاد دارد؛ اما اگر میزان زیادی از این خاطرات فراموش شده باشند هم فایده‌ای نخواهد داشت. مصاحبه‌شونده باید یک حافظه نسبی داشته باشد. لازم نیست کل جزئیات خاطره و اتفاق در حافظه راوی باشد، اما حتماً باید کلیات خاطره و اتفاقات را به یاد داشته باشد. معمولاً برای تاریخ شفاهی دفاع مقدس یا انقلاب اسلامی، فردی با حافظه دقیق که تمامی اتفاق را به صورت جزئی ثبت و ضبط کرده باشد وجود ندارد.

اشتهار نداشتن به دروغ‌گویی

اگر فرد مصاحبه‌شونده مشهور به دروغ‌گویی یا لاف‌زنی باشد، حتی اگر در مصاحبه هم حرف‌های درستی بیان کند، در تاریخ ارزشی نخواهد داشت. در تاریخ اسلام برای تعیین صحت یک حدیث، سابقه راوی آن را بررسی می‌کنند. یکی از مؤلفه‌های درستی حدیث، شهرت راوی به راست‌گویی است.

برخورداری از استقلال رأی نسبی

معمولاً فرد نمی‌تواند ادعا کند استقلال رأی مطلق دارد و می‌تواند راجع به همه اطلاعاتی که دارد صحبت کند؛ با وجود این فردی که برای مصاحبه انتخاب می‌شود باید از یک استقلال رأی نسبی در بیان حرف‌هایش برخوردار باشد. مصاحبه‌شونده باید این استقلال را داشته باشد که بداند چه مطالبی را می‌تواند بیان کند و چه مطالبی را نباید بر زبان بیاورد. مصاحبه‌شونده نباید برای بیان هر حرفی اجازه بگیرد.

مسائل مالی

ممکن است مصاحبه‌شونده بابت وقت و زمانی که برای کار مصاحبه صرف می‌کند، تقاضای مادی داشته باشد. این مسئله نمی‌تواند دلیلی بر مناسب یا نامناسب بودن انتخاب مصاحبه‌شونده باشد. لزوماً ارزش مصاحبه با یک فرد را مسائل مالی تعیین نمی‌کند، بلکه ارزش مصاحبه بستگی به اطلاعاتی دارد که راوی در اختیار مصاحبه‌کننده قرار می‌دهد. دریافت کردن یا نکردن پول توسط مصاحبه‌شونده تأثیری در کار تاریخ شفاهی نخواهد داشت.