کیفی‌سازی آثار تاریخ شفاهی-4

ویژگی‌های مصاحبه‌کننده

محیا حافظی

19 آذر 1402

سایت تاریخ شفاهی برای فهم بیشتر درخصوص چگونگی بالا بردن کیفیت تولید کتاب با موضوع تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و دست‌اندرکاران گفتگوهای کوتاهی انجام داده‌ است که ماحصل آن به صورت یادداشت‌های کوتاه و در چند قسمت تقدیم خوانندگان خواهد شد.

■

تولیدِ یک اثر تاریخ شفاهی شبیهِ ساختن یک ساختمان است که اجزای اولیه‌ای دارد. این اجزای سازنده اگر خوب تهیه نشود، کار نهایی نیز نتیجه مطلوبی در پی نخواهد داشت. مواد اولیه تاریخ شفاهی شامل دو بخش است؛ یکی حرف‌هایی که مصاحبه‌شونده می‌زند و دیگر مواردی که تدوین‌کننده جمع‌آوری می‌کند. میزان قابل توجهی از اثر، مربوط به مطالبی است که مصاحبه‌شونده بیان می‌کند. برای این‌که مصاحبه‌شونده مطالبی بیان کند که مفید واقع شود، لازم است مصاحبه‌کننده‌ای باشد که با ظرافت و هنرمندی، آن‌ها را از ذهن راوی بیرون بکشد.

با این وصف، مصاحبه‌کننده برای انجام یک کار استاندارد و موفق باید ویژگی‌هایی داشته باشد که در ادامه به آن می‌پردازیم.

ویژگی‌های یک مصاحبه‌کننده شامل سه بخش کلی «دانش»، «فن یا تکنیک» و «ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری» است. یعنی مصاحبه‌کننده هم باید دانش مصاحبه داشته باشد، هم فن مصاحبه در تاریخ شفاهی را بلد باشد و هم ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری مناسب با عرف جامعه داشته باشد.

دانش

دانش مصاحبه‌کننده در سه بخش، طبقه‌بندی می‌شود: دانش عمومی، دانش تخصصی و اطلاعات درباره فردی که با او مصاحبه می‌کند.

1- دانش عمومی:

لازم است مصاحبه‌کننده آموخته‌های عمومی داشته باشد که از آن به عنوان دانش عمومی نام می‌برند. این آموخته‌ها در سه بخش معلومات عمومی، ضریب هوشی و اشراف به وقایع روز دسته‌بندی می‌شوند.

الف) معلومات عمومی

پایه و اساس دانش مصاحبه‌کننده این است که از اطلاعات عمومی لازم و کافی برخوردار باشد. فردی که معلومات عمومی ضعیفی دارد، نمی‌تواند به خوبی از عهده انجام یک مصاحبه برآید. اگر مصاحبه‌کننده از دانش عمومی برخوردار نباشد، مجبور است مدام کلام مصاحبه‌شونده را برای پرسیدن بدیهی‌ترین سؤالات قطع کند.

اگر فردی اطلاعات تاریخی و تخصصی بسیار زیادی هم داشته باشد، اما فاقد اطلاعات عمومی باشد، مصاحبه‌کننده موفقی نخواهد بود. وقتی مصاحبه‌شونده متوجه شود با کسی که در حال گفت‌وگو است، به موضوعات مختلف احاطه دارد، از انجام مصاحبه لذت می‌برد و در نهایت، مصاحبه خوبی از کار درخواهد آمد. برای مصاحبه‌شونده مهم است که فردی که به عنوان مصاحبه‌کننده روبه‌رویش نشسته است، چه اطلاعات عمومی دارد.

ب) ضریب هوشی

یکی دیگر از ویژگی‌های مربوط به دانش عمومی مصاحبه‌کننده این است که ضریب هوشی بالایی داشته باشد. او باید بتواند صحبت‌های مصاحبه‌شونده را درک کند. همچنین بتواند به درستی موقعیت‌های مناسب برای پرسیدن سؤالات مختلف را تشخیص دهد.

وقتی صحبت از هوش به میان می‌آید، با دو عبارت IQ و EQ روبه‌رو می‌شویم. ضریب هوشی (IQ) معیاری برای توانایی استدلال یک فرد است، در حالی که هوش هیجانی (EQ) به توانایی درک، ارزیابی و کنترل احساسات گفته می‌شود. در حقیقت IQ معمولاً به توانایی فکری فرد اشاره دارد. کسی که بهره هوشی بالایی دارد، می‌تواند از منطق برای حل مشکلات استفاده کند.

ج) اِشراف به وقایع روز

برای برقراری ارتباط بین مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده، لازم است مصاحبه‌کننده درباره اتفاقات روز اطلاعات کافی داشته باشد. برای شروع انجام فرآیند مصاحبه، نیاز است صحبت‌های ابتدایی انجام شود. هیچ لزومی هم ندارد این صحبت‌ها با موضوع مصاحبه مرتبط باشد؛ به طور مثال این گپ و گفت می‌تواند صحبت درباره وضعیت آب و هوا، اتفاقات جدیدی که در حال رخ دادن است، اخبار روزنامه‌‎ها و مواردی از این دست باشد. صحبت درباره وقایع روز، می‌تواند سریع‌تر مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده را به هم نزدیک کرده و فضای صمیمانه‌تری برای انجام مصاحبه فراهم شود.

2- دانش تخصصی

مصاحبه‌کننده باید درباره موضوع مورد مصاحبه، اطلاعات کاملی داشته باشد. برای این‌که مصاحبه‌کننده بتواند سؤالات خوبی بپرسد و جواب‌های خوبی نیز دریافت کند باید از نظر دانش تخصصی درمورد موضوع مصاحبه سرتر از مصاحبه‌شونده باشد. در این صورت است که مصاحبه‌کننده می‌تواند از به انحراف کشیده شدن جلسه مصاحبه جلوگیری کند. مصاحبه‌کننده باید یک مورخ شفاهی باشد یعنی اشراف کامل نسبت به موضوع مصاحبه داشته باشد.

3- اطلاعات درباره مصاحبه‌شونده

مصاحبه‌کننده باید پیش از انجام مصاحبه، نسبت به شناسایی کامل مصاحبه‌شونده اقدام کند. او باید تمامی اطلاعات فردی سوژه را که ممکن است در طول انجام مصاحبه نیاز داشته باشد از قبل جمع‌آوری کرده باشد. این اطلاعات می‌تواند شامل اخلاق مصاحبه‌شونده، وضعیت خانوادگی، سوابق تحصیلی، ارتباطات فردی و مواردی از این دست باشد.