روش‏شناسی در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت

جمع‌آوری، نگهداری و ساماندهی اسناد شفاهی و مکتوب جنگ در ابعاد با توجه به تأثیر آن‌ از نظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی یکی از اولویت‌های فرهنگی کشور در دو دهه گذشته بوده و مراکز زیادی بنا بر نیاز و تعریف خود از موضوع در این زمینه فعالیت نموده‌اند. از جمله ابعاد مستندسازی تاریخ جنگ، تاریخ شفاهی شهدا است. در چند سال اخیر مبحث تاریخ شفاهی و ضبط خاطرات مرتبط با شهدا به طور ویژه از نهادهای گوناگونی مانند بنیاد شهید، سپاه، ارتش، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و حتی برخی لشکرها و تیپ‌های نظامی به صورت سازمان‏یافته و یا خودجوش دنبال شده است. بررسی کارهای انجام شده نشان می‏دهد که رویکرد کلی به تاربخ شفاهی ایثار و شهادت مبتنی برنگاه عام گرا، تبلیغی و سازمانی با اهداف مشخص و دم دستی است و کمتر نگاه ملی با پیش‏بینی جمع‏آوری و ساماندهی اطلاعات برای آینده در آن وجود دارد. سؤال اینجاست که آیا خط‏مشی واحدی برای کار کردن مراکز درگیر در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت در ایران وجود دارد؟ ارتباط میان توقعات و انتظارات با واقعیات در وظایف چیست؟ تا چه اندازه میان ضرورت‏ها، اهداف و نیازهای جامعه با خواست‏ها و خط‏مشی‏های سازمانی تعامل وجود دارد؟ آیا معیار خاصی برای سنجش وزن و اعتبار کارهای انجام شده در زمینه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت وجود دارد؟ پاسخ به این سؤالا ت می‏تواند تحولی در کارکرد مراکز درگیر در این مسئله بوجود آورد.

یکی از اقدامات شایسته در زمینه وضعیت سنجی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت برگزاری نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی با محوریت آن بود. در این نشست که مهمترین متخصصان تاریخ شفاهی به همراه مراکز درگیر در مسئله حضور داشتند مقالات ارزشمندی در زمینه‏های مختلف مطرح گردید. حاصل این نشست چاپ مجموعه مقالات آن تحت عنوان «تاریخ شفاهی ایثار و شهادت (نهمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی)» با 34 مقاله در متن و 14 مقاله در پیوست در فروردین گذشته به همت مرکز اسناد بنیاد شهید و انجمن تاریخ شفاهی در ایران به چاپ رسید. درباره معرفی این ویژه نامه مطالبی به چاپ رسیده است اما از مهمترین ویژگی‏های آن که باید مورد توجه دست اندرکاران قرار گیرد می‏توان به موارد زیر اشاره نمود:

- این مجموعه مقاله خروجی اولین نشست علمی جامع در زمینه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت است که دربردارنده نگاه متخصصان تاریخ شفاهی و مراکز درگیر در کار است.
- آسیب شناسی در کارهای انجام شده و نقد کارکردهای گذشته، خصوصاً در مقالات پیوست قابل اعتنا است.
- ضعف در نظریه‏پردازی تاریخ شفاهی در ایران عموماً و در این موضوع خصوصاً مشهود است و برخی از این مقالات می توانند در زمینه روشمندسازی طرح‏های آینده مؤثر باشند.
- درایت و تسلط آقای کمری که زحمت بررسی نهایی و آماده‏سازی مجموعه مقالات را بدون کمترین چشمداشتی بر عهده داشته اند در یکدست سازی محتوا و چیدمان کتاب تأثیر زیادی داشته است.
- استفاده از نظرات متخصصان تاریخ شفاهی که کمتر با موضوع تاریخ شفاهی ایثار و شهادت در گیر هستند می‏تواند زمینه تحولات بیشتر در این حوزه را فراهم نماید.
- فراهم‏سازی دیده شدن زحمات افرادی که در این زمینه سال‏ها مشغول به کار هستند و مجال کمی برای عرضه علمی مقالات خود دارند.
- مطرح شدن موضوعات متنوع در زمینه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت که کمتر تاکنون مورد توجه قرار گرفته‏اند.
در پایان پیشنهاد می‏شود محتوای این کتاب در قالب نشست‏های تخصصی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و برخی از مهمترین نظریات مطرح در آن در چارچوب آیین‏نامه و استانداردهای کاری و یا سند راهبردی برای ایجاد تحول در زمینه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت توسط دست اندرکاران به کارگرفته شود.

دکتر ابوالفضل حسن آبادی