یادداشت‌هایی از زندگانی باقر کاظمی

یادداشت‌هایی از زندگانی باقر کاظمی
به کوشش: داوود کاظمی و دکتر منصوره اتحادیه‌ (نظام مافی)
انتشارات: تاریخ ایران
نوبت اول: جلد سوم 1391
قیمت: 15 هزار تومان

سیدباقر کاظمی از رجال معروف ایران از اواخر دوره احمدشاه تا زمان نخست ‌وزیری دکتر مصدق، وزیر امور خارجه ایران در دوره پهلوی اول بود که به شکل سالانه خاطرات خود را یادداشت کرده است. کاظمی معروف به مهذب‌الدوله، فرزند سید محمود معتصم‌الدوله در سال 1271ه.ش در شهر تفرش به دنیا آمد. پس از تحصیلات متوسطه از مدرسه علوم سیاسی فارغ‌التحصیل شد و همانجا به تدریس پرداخت. او از سال 1306 به کادر علمی مدرسه علوم سیاسی افزوده شد و به تدریس درس جغرافیا پرداخت.

مهذب‌الدوله پس از اتمام دوره تحصیل وارد وزارت خارجه شد و پس از اندک زمانی به سمت دبیر اولی و رایزنی سفارت ایران در واشنگتن منصوب شد. وی در مدت اقامت در آمریکا کارشناسی ارشد خود را کسب کرد. پس از پایان مأموریت آمریکا، در سال 1306 ه.ش به سمت کاردار ایران در کابل انتخاب شد. سپس در پایان مأموریت دو‌ساله خود به تهران بازگشت و نخست به معاونت (1308) و سپس وزارت طرق و شوارع را به عهده گرفت و پس از آن در کابینه دوم فروغی به وزارت‌ امور داخله منصوب شد. پس از آن به استانداری آذربایجان رسید که یکی از اقدامات مهم او در این دوران اقدام به انجام تعمیرات اساسی در شاه‌گلی تبریز بود. کاظمی در کابینه جم به وزارت امور خارجه انتخاب شد، از جمله اقداماتی که وی در سمت وزارت خارجه انجام داد مسافرت به کابل و امضای قرارداد درباه تقسیم آب هیرمند بود. سپس در سال 1315 با عنوان سفیرکبیر به ترکیه رفت و بعد سفیر ایران در افغانستان شد.(1)

بعد از شهریور 1320 مجددا در کابینه فروغی به وزارت بهداری و کشور برگزیده شد و با تغییر کابینه در سال 1321 در دولت احمد قوام به سمت وزارت کشور معرفی و پس از ترمیم کابینه وزارت دارایی را به عهده گرفت. کاظمی در کابینه ساعد مسئولیت وزارت فرهنگ را به عهده گرفت. سمت بعدی او پس از سقوط کابینه ساعد، وزیر مختاری ایران در کشورهای اسکاندویناوی بود. همچنین مهذب‌الدوله عضو هیات نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو بود.

با آغاز نهضت ملی کاظمی به نهضت ملی پیوست، وی در کابینه نخست دکتر مصدق وزیر امور خارجه و نایب نخست‌ وزیر شد و در کابینه دوم هم تا اوایل مرداد 1332 وزیر دارائی شد و در اجرای برنامه اقتصاد بدون نفت تلاش کرد. بعد از آن به سمت سفر کبیر ایران در پاریس تعیین شد و تا شهریور 1332 درآن سمت ماند و پس از کودتای 28 مرداد 1332 از سفارت استعفا داد. کاظمی پس از یک سال اقامت در اروپا به ایران بازگشت و در نهضت مقاومت ملی به فعالیت پرداخت. وی در فروردین 1334 بازداشت و پس از مدتی تبعید شد. او جزء هیأت مؤسس جبهه ملی دوم بود و همچنین منتخب نمایندگان کنگره در شورای مرکزی این جبهه و ریاست شورای مرکزی را بر عهده داشت. (2) سید باقر کاظمی در اردیبهشت 1355 درگذشت.

این سیاستمدار و دیپلمات کهنه‌کار خاطراتی را از زمان فعالیت‌های سیاسی خود به نگارش درآورد که در کتاب «یادداشت‌هایی از زندگانی باقر کاظمی» تدوین شده است. مطالعه این یادداشت‌ها نشان از این دارد که کاظمی درک عمیقی از مسائل و مشکلات کشور داشته است. بنابراین افرادی که به تاریخ معاصر علاقه‌مند هستند می‌توانند با مطالعه خاطرات این سیاستمدار به اطلاعات سودمندی از سیاست، حکومت پهلوی و همچنین رویدادهای شهریور 1320 دست یابند.

در یادداشت‌ها نویسنده علاوه بر وقایع زندگی خصوصی، وقایع ایران به وقایع بین‌المللی عصر خودش توجه ویژه‌ای داشته است. ضمن این که نویسنده به تمام این مسائل به طور جداگانه پرداخته و ویژگی شاخص اثر اهمیت تاریخی و مستند بودن این یادداشت‌هاست. این مجموعه خاطرات در کنار دیگر خاطراتی که برخی مأمورین وزارت خارجه نوشته‌اند، یکی از منابع مهم در تاریخ ایران به ویژه روابط خارجی، مسائل جنگ جهانی، مواضع ایران و مسائل دیگر است که مطالعه و تحقیق در آنها برای یافتن برخی نکات تاریک تاریخ بسیار مفید است.

کاظمی فردی متدین بوده و در تاریخ معاصر کشور ما متهم نشده و این یکی از نقاط مثبت اوست. در همین خاطرات هم به تقیدات دینی خود و این که مثلاً رمضان فلان سال حتی یک روزه هم نخورده و ادعیه و تلاوت قرآنش ترک نشده اشاره شده است. این یادداشت‌ها که به صورت سالانه نوشته شده از سال 1334 ه.ق آغاز شده و طبیعی است که سال نخست بیشتر زندگی‏نامه شخصی او و دوره تحصیلاتش را دربرگیرد و در سال 1334 وارد مدرسه سیاسی شده و سپس خاطراتی از تاریخ مشروطه را یادداشت می‌کند.

این یادداشت‌ها که به صورت سالانه نوشته شده از سال 1334 آغاز شده و در جلد اول تا سال 1338 را شامل می‌شود. طبیعی است که سال نخست بیشتر زندگینامه شخصی او و دوره تحصیلاتش است. او در سال 1334 وارد مدرسه سیاسی شده و در میانه ضمن بیان خاطرات آنچه را هم از تاریخ مشروطه می‌داند، یادداشت می‌کند. در جلد دوم خاطرات به حضور نویسنده در کابینه سیدضیاء‌الدین طباطبایی (کابینه سیاه) و نقش دولت‌های استعماری انگلیس و روسیه اشاره شده است. ضمن این‌که جزئیات سفر کاظمی با عبور از بغداد، بیروت و سوریه و... بالاخره آمریکا شرح داده شده است.

سومین جلد این یادداشت‌ها رویدادهایی از اواخر سال 1307 تا 1314 را شامل می‌شود. دوره‌ای که رضاشاه با قدرت تمام به دنبال تغییر ایران به سمت تجدد بود. در همین دوره مسائل مختلف ایران با کشور تازه تأسیس یافته عراق مطرح است. در این کتاب کوتاه آمدن رضاشاه در مقابل عراق درباره مساله شط‌العرب، بحث‌های بحرین و اختلافاتی که با انگلیسی‌ها پیش آمده نیز در این مجلد گنجانده شده است.

اخبار فرهنگی هم به خصوص در سطح کلان و آنچه که گاه به خارجی‌ها هم مربوط می‌شد در این کتاب مورد توجه بوده است. برگزاری کنگره فردوسی در سال 1313 یکی از آنهاست. شاید مهم تر از همه اطلاعاتی از زندگی اشخاصی باشد که هر کدام به نوعی با وی به عنوان وزیر خارجه مربوط بوده‌اند. از جمله قتل اسدی که نویسنده چنین شرح می‌دهد: «او را بسیار محتاط و عاقل و علاقمند به شاه می‌دیدم و هیچ تصور نمی‌کنم این اتهامی که به او زده‌اند وارد باشد و جای هزاران تاسف است که در مملکت ما اشخاص در معرض این رفتارهای غیر عادلانه و سوء ظن‌های شخصی تیمور واقع می‌شود». یادی از یافتن لوح‌های زیر تخت جمشید در سال 1312 و اشاره به سکته کردن مشیرالدوله پیرنیا در 19 آبان 1314 و این که به نظر من جامع‌ترین رشیدترین وزراء و رئیس الوزراها و رجال ایران در دوره زندگانی خودش بود و آثار مهمی از دوره مأموریت‌ها و خدمات او باقی مانده است. آن مرحوم پس از تماس فکری و عملی با شاه فعلی و کناره‏گیری از سیاست هشت سال تمام کلیه اوقات عمور خود را مستمراً و دایماً صرف تنظیم و تالیف کتاب گرانبهای ایران باستان نمود. ماجرای استفاده از کلمه ایران به جای پرشیا و اصرار انگلیسی‌ها در استفاده از پرشیا و مقاومت ایرانی‌ها برای این مطلب از اخباری است که در این خاطرات می‌توان دنبال کرد. بحث از مدارس ایرانی در عراق و همین طور پولی که از طرف ایران برای نگهداری قبور برخی از سلاطین و شاهزادگان ایرانی در عتبات داده می‌شود به اجمال در این کتاب آمده است.

جلد چهارم یادداشت‌ها با توجه به حضور نویسنده در دولت به بیان نکاتی از وضعیت و اوضاع ایران در شهریور 1320 می‌پردازد. کاظمی در کابینه محمدعلی فروغی که پس از استعفای رضاشاه تشکیل شد، به وزارت بهداری و کشور منصوب شد. بنابراین اطلاعاتی که از این برهه حساس ارائه شده، بسیار مغتنم است. جلد پنجم این خاطرات که در دست چاپ است، رویدادهای سال 1321 تا 1343 را شامل می‌شود.

محمود فاضلی