سفرنامه شاملو به آمریکا

روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ
احمد شاملو
انتشارات: مازیار
نوبت اول: 1393
قیمت: 7 هزار تومان

کتاب «روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ» نوشته احمد شاملو، شاعر سرشناس ایرانی پس از 23 سال از سوی انتشارات مازیار در 136 صفحه انتشار یافت. این کتاب که از سال 1384 در انتظار دریافت مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد بود، حدود دو ماه پیش موفق به دریافت مجوز نشر شد که با انتشار آن در بازار کتاب و استقبال علاقمندان به آثار احمد شاملو، به چاپ دوم رسید. مدیر نشر مازیار در رابطه با استقبال از این کتاب معتقد است: «با توجه به اینکه از گذشته قطعه‌های کوتاهی از مطالب این کتاب در قالب فایل صوتی در فضای مجازی منتشر شده بود، کتابخوانان با این سفرنامه آشنایی داشته‌اند و طبیعتاً این موضوع نیز پتانسیل استقبال از این کتاب را دوچندان کرده است. به طوری که چاپ اول آن با ورود به بازار کتاب به اتمام رسید».(1)

شاملو که به دعوت «مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران (سیرا) به آمریکا سفر کرده بود(2) در یکی از سخنرانی‌هایش در جمع ایرانیان اظهار داشته بود:«این روزها سرگرم نوشتن سفرنامه‌ای هستم در مایه‌های طنز. البته این یک سفرنامه شخصی نیست، بلکه از زبان یک پادشاه فرضی احتمالاً از «طایفه منحوس» قاجاریه روایت می‌شود تا برخورد دوگونه فرهنگ یا برداشت اجتماعی برجسته‌تر جلوه کند». مراد شاملو از «دو گونه فرهنگ یا برداشت اجتماعی» رویارویی فرهنگ فارسی‌زبانان مهاجر با فرهنگ کشور میزبان بود که در آن زمان از سویه‌های طنزآمیز بی‌بهره نمانده بود. احمد شاملو در «کتاب میمنت» این سویه‌های طنزآمیز را برجسته می‌کند و جلوی چشم خواننده می‌گذارد. ناصرالدین شاه قاجار دستی توانا در سفرنامه‌نویسی داشت. سفرنامه عتبات و سفرنامه او به مازندران و خراسان و همچنین سفرنامه‌هایش به فرنگ در تاریخ ادبیات ایران به عنوان آثاری ماندگار در سفرنامه‌نویسی ثبت شده‌اند. سفرنامه اول و دوم این پادشاه قاجار به فرنگ به خط خودش و سفرنامه سوم او به خط برخی ملازمانش مانند فخرالدوله و ابوالقاسم خان ناصرالملک و ابوالحسن خان فخرالملک نوشته شده است.

شاملو در مقدمه این سفرنامه می‌نویسد:«کسانی گمان برده‌اند انگیزه نگارش «سفرنامه» که طی سال‌های 68 و 69 در آمریکا نوشتم، در واقع پاسخ گفتن به تُرهاتی بوده که نشریات فارسی ایرانی‌های مهاجرِ آن دیار پس از سخنرانی من در دانشگاه «برکلی» نوشتند. حقیقت این است که نه، آن تُرهات لایق پاسخگویی نبود. من همیشه بر این اعتقاد بوده‌ام که خودکامه‌گانِ حاکم بر ایران یکی از دیگری سفیه‌تر بوده‌اند و همیشه به دل داشتم بر تاریخِ این حاکمان نظریه‌یی بنویسم و این فرصت در آمریکا دست داد».

در ادامه مقدمه آمده است: «دوستانی که سفرنامه را پیش از چاپ آن خوانده بودند، به جز همسرم که ابتدا از نگارش آن خشنود نبود، همه آن را نوشته موفقی ارزیابی کردند اما پس از بازگشت به ایران هنگامی که برای بستنِ این پرونده به یکی از سفرنامه‌های مظفرالدین شاه به فرنگ و «روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه» نگاه مجددی انداختم، به این نتیجه رسیدم که در نظیره‌سازی خود به هیچ‌وجه توفیق نیافته‌ام: سفاهت حاکمان تاریخی ما دایره‌ئی کهکشانی‌ست نه محدوده‌یی چنان بسته و محدود که من در «روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ» تصویر کرده‌ام!».

شاملو همچنین می‌نویسد: «بینش محدود من مانعِ آن شده است که این فضاحت ناب را به نمایش بگذارم حال آن که خودِ آن موجودات تاریخی توانسته‌اند اوج بلاهت را با نبوغ غیرقابل وصفی در صفحات تاریخ مکتوب ایران به ثبت برسانند. برای همه خوانندگان این نوشته مقدور نیست «روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه» را که گزارش روز به روز حوادث دربار ناصرالدین شاه است، بخوانند، این است که من اینجا برای نشان دادن عدم موفقیت خود در این نظیره‌‌سازی سطوری از آن روزنامه را با مختصر اصلاحاتی در عبارات شاهد می‌آورم».

وی در سخنرانی خود در دانشگاه برکلی در آبان 1368 نیز درباره سفرنامه آمریکا گفته بود: «البته این یک سفرنامه شخصی نیست، بلکه از زبان یک پادشاه فرضی، احتمالاً از طایفه منحوس قاجاریه روایت می‌شود، تا برخورد دو جور تلقی و دو گونه فرهنگ و برداشت اجتماعی برجسته‌تر جلوه کند. و این که قالب طنز را برایش انتخاب کردم، جهتش این است که جنبه‌های انتقادی رویدادها را در این قالب بهتر می‌شود جا انداخت».

در بخشی از کتاب آمده است: «امروز غروب نوکرهاى مـا با چند تن از علمـاى ینگه‌‏دنیا مجلس کرده‏بودند تا در باب دولت و سلطنت در این گوشه‏ى پرت عالم سروگوشى آب بدهند و چیزهائى بفهمند و اخبار و اطلاعاتى کسب کنند. نیت ما این بود که ببینیم چند امتیـاز از قبیل لاتارى و خـط ماشین‏دودى و کشتى‏رانى و استخراج نفت و احداث لقانطه و امثال آن مى‏توانیم به این‏ها بیندازیم و به کسب چه مقـدار یوفانـاج از این جماعت مـی‌توانیم بکوشیـم، اما آنچه از حاصل گفت وگوها به عرض ما رسیـد کما هو حقه سنگ رو یخ‌مان کرد. سلطـنت ینگه‌دنیا از قرار مسموع نه موهبت الاهی‌ست نه داشتن فـر شاهنشهى. از واجبات ‏آن ‏است نه دائمی‌ست نه موروثى. سلطان این سرزمین نه خزانه‏ى‏ عامره دارد نه قدرت فـائقه. نـه نوکرى دارد که حکومت ولایتى را به او بفروشـد نـه قدرت و اختیارى که عندالاقتضا رعایا را بدوشـد. خلاصه چس‏ فیل ‏است: نه بو دارد نه خاصیت. چیز بى‏مصرف عجیبى است. ارواح پدرشـان ما که یک قلم اهل‏اش نیستیم: مدینه باد به اهل مدینه ارزانى! سلاطین‏ حقیقی ِ این ‏ملک از قرار معلوم مشتى یار دانقلى ‏باشند که جمله از اجله‏ى اجامر و اوباش‏اند و هر کدام‏شان سلطان بى‏تاج‏وتخت چیزى ‏مى‏باشند: یکى سلطان نفت ‏است، یکى سلطان منسوجات است، یکى سلطان پسته‏ى شامى‌ست، یکى سلطان کاغـذ استنجاست که خاج‏پرست وغیر خاج‏پرست در مقام لولهنگ به‏ کار مى‏برند، یکى سلطان تنقـلات است از قبیل حلواى ماما جیـم‏جیـم و آب‏نبات قیچى و لواشک آلو، یکى سلطان کاغـذ اخبـاراست، یکى سلـطان کباب‏خانه ـ از قبیـل همان حاج مک‏دانلد تخم حرام و آن پالکونیک معلوم‏الحـال، یکى سلطـان البسه‏ى خواتین است که هر سـال زنان عالم را با تنگ و گشاد و بلند و کوتاه کردن آستین و دامن و یخه‏ى‏ پیراهن و پاچه‏ى‏ شلوار، بى‏دنبک وکمانچه وتار مى‏رقصاند. یکى سلطان رقاص‏خانه‏ است یکى سلطان طرب، یکـى سلطان انواع مسکرات است یکى سلطان قمارخانه و اقسام مناهى و منکرات… خلاصه، سلطان توسلطان واقعى‏است این دیـار».

کتاب 136 صفحه‌ای شامل بخش‌ها و فصول متعددی است.«گزارش روز به روز»، «ذکر معموه مشهوره برقلی»، «الله صفا»، «در وجه تسمیه ولایت قالی‌فورنیا»، «تکمله در شکایت از کج‌تابی روزگار غدار»، «پاره‌ای افاضات تاریخی که حتماً یادمان باشد بدهیم به آب طلا بنویسند»، «فصل اندر باب اینکه جواب‌‏های هوی است»، «تفضل الهی شاخ و دم ندارد»، «زبان سعدی علیه‌الرحمه داشت از دست می‌رفت که بحمدالله…»، «به قبر پدرش خندیده که گفته شاهنامه آخرش خوش است» و «اوضاع مملکت قاراشمیش است» بخش‏های کتاب را تشکیل‏ می‏دهد.

احمد شاملو (21 آذر 1304- 2 مرداد 1379) شاعر، نویسند، روزنامه نگار، پژوهشگر، مترجم، فرهنگ نویس و از بنیانگذاران و دبیران کانون نویسندگان ایران در پیش و پس از انقلاب اسلامی بود. وی در سال 1326 نخستین دفتر شعرش را تحت عنوان «آهنگ‌های فراموش شده» منتشر کرد و 10 سال بعد با انتشار مجموعه «هوای تازه» شعر سپید را بنیان گذاشت.(3)

---

1-دورخیز دوباره کتابفروشی‌ها برای دریافت سفرنامه شاملو، سایت کتابخانه تخصصی ادبیات، 24 دی 93.
2 –احمد شاملو در سال 1369 برای شرکت در جلساتی که به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا (CIRA: Center for Iranian Research and Analysis) در دانشگاه برکلی برگزار شد به عنوان میهمان مدعو به آمریکا سفر کرد. سخنرانی‌های وی با عناوین، «مفاهیم رند و رندی در غزل حافظ» و «حقیقت چقدر آسیب‌پذیر است» که با نام «نگرانی‌های من» منتشر شد، واکنش گسترده‌ای در مطبوعات فارسی زبان داخل و خارج از کشور داشت و مقالات زیادی در نقد سخنرانی‌های شاملو نوشته شد.
3- در سال 1392 کتابی دیگری در رابطه با نامه‌های احمد شاملو به یکی از دوستان و نزدیکانش به نام ع.پاشایی با نام «تهران، خیابان آشیخ‏هادی» از سوی انتشارات چشمه انتشار یافت. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به تهران، خیابان آشیخ‏هادی، هفته نامه تاریخ شفاهی، شماره 182،21 آبان 1393، http://ohwm.ir/show.php?id=2437

محمود فاضلی

 
تعداد بازدید: 11411