برگزاری چهارمین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی

نقدکتاب« سال‌های خاکستری»

فاطمه مرادی

26 آبان 1394

کتاب سال‌های خاکستری، خاطرات هوشنگ منتصری از رجال سیاسی– علمی دوره پهلوی دوم است که علی امیری تدوین آن را به عهده داشته است. این کتاب به مرور زندگی منتصری از تولد تا کناره‌گیری از سمت‌های سیاسی در دوره پهلوی دوم می‌پردازد.

نشست نقد خاطرات دکتر هوشنگ منتصری با عنوان سال‌های خاکستری و تدوین علی امیری، نشرفرهنگ ایلیا، در قالب چهارمین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 24 آبان 1394 در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.

جعفرگلشن، پژوهشگرتاریخ و مجری نشست، ضمن خوشامدگویی به حاضرین از مرتضی رسولی‌پور، رئیس بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصرایران، و منتقد دعوت کرد، تا کتاب سال‌های خاکستری از نظر ترکیب ظاهری (طراحی روی جلد)، ساختار، ابتدا و انتها، فهرست اعلام، محتوا، خاطره‌ها و افزوده‌ها بررسی کند.

سال‌های خاکستری بر اساس واقیت نوشته شده

رسولی‌پور رئیس بخش تاریخ شفاهی مؤسسه تاریخ معاصر ایران به عنوان منتقد حاضر در این جلسه گفت: «خاطرات سال‌های خاکستری در زمره خاطراتی است که براساس واقعیت نوشته شده و به هوشنگ منتصری که از شخصیت‌های سیاسی- علمی زمان پهلوی دوم است خوب پرداخته شده است.»

وی در باب عنوان کتاب اظهار کرد: «عنوان خاکستری، برای آن سال‌های دوره پهلوی دوم، اگر اقدامات منفی را در کنار اقدامات مثبت و همچنین، محتوای آن نگاه کنیم عنوانی در خور کتاب است.»

تاریخ شفاهی از جنس گفت‌وگو است

رسولی‌پور منتقد تاریخ شفاهی گفت: سال‌های خاکستری نمی‌تواند در زمره تاریخ شفاهی قرار بگیرد؛ زیرا «تاریخ شفاهی از جنس گفت‌وگو » ‌است و متن اثر باید در خواننده ‌اندیشه میان‌ذهنی به وجود بیاورد. روایت راوی به تنهایی تاریخ شفاهی نیست. اگرچه، خاطرات هوشنگ منتصری روی نوار کاست ضبط شده است، اما جنس کار، تاریخ شفاهی نیست. امیری به عنوان تدوین‌گر و حوزه هنری گیلان تلقی نادرستی از تاریخ شفاهی داشته‌اند.»

رسولی‌پور افزود: «سال‌های خاکستری، به لحاظ ظاهری و فنی کاستی‌هایی دارد. وی با اشاره به اشکال نگارش در متن افزود: «اولاً و دوماً در متن رعایت نشده است؛ اجزای فعل مرکب بدون اشکال نیست اما در مجوع از جهت انتقال مفهوم موفق بوده.»

 رسولی پور منتقد تاریخ شفاهی افزود: «بخش‌هایی از کتاب، منطق ارتباط کلامی را از دست داده و هیچ پسوند و پیشوندی ندارد. در ذکر تاریخ‌ها هم از هیچ الگویی پیروی نشده است، مثل قمری یا میلادی. در این کتاب استفاده از تنسیق، خالی از اشکال نیست.» وی گفت: «بعضی از مطالب سرجایش نیست. به طور مثال دوران کودکی و تحصیل مقدماتی منتصری تا شهریور 1320، ادامه می‌یابد؛ یا در بخش دوم کتاب اشاره به شخص محسن جهانسوز شده که جایگاهی نداشته است.»

رسولی ضمن اشاره به پا نوشته‌ها افزود: «مشخص نیست پانوشته‌ها از راوی (هوشنگ منتصری) است یا از امیری (تدوین‌گر). تاریخ برخی رویدادها مشخص نشده است، به طور مثال، نخستین ملاقات منتصری با هویدا در چه تاریخی است؟ (ص 131) دیدار منتصری با دو کارشناس روسیه درچه تاریخی است؟(ص 141 به بعد)، یا تاریخ برکناری منتصری از سمت ریاست دانشگاه تبریز، در متن مشخص نیست. بهتر بود سال شمار در انتهای کتاب می‌آمد.» رسولی پورافزود: «این موارد اشکالات کتاب هست که رفع آنها نا ممکن نبوده است.»

گلشن، درباره طراحی کتاب از رسولی‌پور پرسید. وی گفت: «طراحی کتاب خوب است، ولی اگر من طراح بودم، این کتاب را طور دیگر طراحی می‌کردم.» وی درباره عنوان کتاب افزود: «عنوان کتاب خوب است زیرا حوادث دوره پهلوی را سیاه یا سفید ندیده است.»

 رسولی‌پور منتقد تاریخ شفاهی درباب شخصیت منتصری و چپگرایی او گفت: «شخصیت منتصری، حالت رنگین کمان دارد و در کتاب درباره فعالیت منتصری و اینکه خواهرزاده رضا رادمنش، دبیرکل وقت حزب توده و همشهری مجتهدی، رئیس دبیرستان البرز بوده، که مهمترین مرکز فعالیت چپگرایان بوده و درباره دوران ریاستش در دانشگاه تبریز، اطلاع زیادی به ما نرسیده و امیری تدوین‌گر سال‌های خاکستری می‌باید با مطالعه بیشتر، اطلاعات بیشتری در اختیار مخاطب قرار می‌داد.»

گلشن پژوهشگر تاریخ ، از امیری، درباره چگونگی انتخاب «سال‌های خاکستری» برای کتاب پرسید؟ وی گفت: «منتصری نظرش درباره عنوان کتاب، «یاد‌ها و آه‌ها» بود؛ ولی با مشورت محمدصادق پیروز، عنوان سال‌های خاکستری را برای آن سال‌ها (پهلوی دوم)، انتخاب کردیم.»

امیری گفت: دغدغه من ضبط تاریخ و سرگذشت رجال لاهیجان بود

امیری، تدوین‌گر سال‌های خاکستری، درباره چگونگی آشنایی با هوشنگ منتصری وانگیزه‌اش درباره نگارش کتاب گفت: «من منتصری را خوب می‌شناسم و هزاران صفحه مصاحبه از ایشان دارم. ولی اولین حضور منتصری را در یادداشت‌های علی دهباشی دیدم، زمانی که وی درباره جلال آل احمد تحقیق می‌کرد.  منتصری با جلال آل احمد ارتباط داشت، زیرا جلال از معدود کسانی بود که در خلوت خود برای‌اندیشه چپ احترام قائل بود. این سبب شد با علی دهباشی و منتصری آشنا شوم و از آنجا که خاطرات منتصری برای دهباشی جالب نبود، من را واداشت در مراسم بزرگداشت مرجوعی، نقاش لاهیجی، شماره تماسی از منتصری به دست بیاورم. از آنجا که دغدغه ضبط تاریخ لاهیجان را داشتم و منتصری هم از رجال لاهیجان بود با منتصری تماس گرفتم و زمانی که ثبت خاطرات منتصری را مطرح کردم، با استقبال او روبه روشدم.»

 امیری راجع به ناگفته‌های سال‌های خاکستری گفت: «خاطرات منتصری را در بیش از هزار صفحه و با بیش از 80 سند جمع‌آوری کردم. ولی منتصری خیلی دقیق بود و از طرفی گرایش‌های چپگرایانه داشت. اختلافات وی با مجتهدی و سوابقش در دانشگاه آریامهر و دانشگاه تبریز، وحساسیت خاص روی اسم منتصری در لاهیجان و اولین سفرش به اروپا، وحضورش در حزب توده باعث شد منتصری، در کتاب دست برده و به شدت روی بعضی از واژه‌ها پافشاری کند. بسیاری از موارد زمان تدوین کتاب توسط خود منتصری و همسر روس‌تبارش سانسور شد و من به عنوان تدوین‌گر اثر، دخل و تصرف چندانی نداشتم.»

سپس گلشن، پژوهشگر تاریخ، از امیری پرسید: «این کتاب بر اساس زندگی خاص دکتر منتصری نوشته شده است؟» امیری گفت: «بله، و برای تدوین اثر از مراکزی چون: اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو دانشگاه تبریز، نامه‌های دانش آموزان و دانشجویان منتصری و... استفاده کردم.» وی خاطر نشان کرد: «متأسفانه منتصری، دو روز بعد از انتشار کتاب، در فروردین 1394 در 92 سالگی فوت ‌کرد.» او اعلام کرد: «قصد دارد، در آینده کتابی با عنوان منتصری از نگاه دیگران، به چاپ برساند و سانسور‌های اعمال شده در کتاب سال‌های خاکستری، را بازگو کند.

گلشن در ادامه اظهار داشت: «سال‌های خاکستری کتابی خوش خوان و روان است و با خواننده ارتباط برقرار می‌کند.»

مهمترین کار در حوزه تاریخ شفاهی، اعتماد سازی است

رسولی پورمنتقد تاریخ شفاهی در باب عدم اعتمادسازی امیری با منتصری و همسرش و سانسور در سال‌های خاکستری، گفت: «مهمترین کار در حوزه تاریخ شفاهی، جلب اعتماد راوی است و اگر امیری تدوین‌گر توانسته بود اطمینان طرف مقابل را به دست بیاورد، این مشکلات و سوءظن همسر منتصری را نداشتیم و قطعاً سانسور کمتری در کتاب رخ می‌داد.گام اول در نگارش تاریخ شفاهی، اعتمادسازی است.»

رسولی‌پور درباره لحن راوی گفت: «اگر چه توده‌ای‌ها (نظیر منتصری) خوب مطلب می‌نویسند-البته نه در محتوا،که از لحاظ سبک وسیاق نگارش- ولی متأسفانه در کتاب اغلاط ویرایشی زیادی وجود دارد.»

رسولی‌پور، بر تاریخ شفاهی نبودن کتاب سال‌های خاکستری تأکید کرد و افزود: «در این اثر مصاحبه‌ای دیده نمی‌شود و کاری در حوزه خاطره‌نگاری است.»

گلشن، از امیری تدوین‌گر اثر، دلیل حذف پرسش‌ها را در کتاب پرسید؟ او پاسخ داد: «دغدغه من نگارش تاریخ شفاهی نبود، بلکه من می‌خواستم ناگفته‌های زندگی هوشنگ منتصری را باز گو کنم و شایعات علیه وی رفع بشود. از طرفی منتصری غیرمستقیم در شکل‌گیری انقلاب اسلامی نقش داشت.» وی گفت: «دیدار منتصری با دانشجویانش در دانشگاه تبریز مانند شهید ابوالحسن تبریزی، را نباید نادیده گرفت.» امیری افزود: «این که چرا این کتاب با عنوان تاریخ شفاهی به چاپ رسیده را باید حوزه هنری گیلان پاسخگو باشد.»

تفکر زائیده گفت‌و گو است

حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی در حوزه هنری از رسولی‌پور پرسید: «برچه مبنایی شکل انتشار یک اثر تاریخ شفاهی باید به صورت سوال و جواب باشد؟»

رسولی پورگفت: «تاریخ شفاهی در قالب گفت‌وگو ‌است. به طور مثال تمام آثار افلاطون غیر از نامه‌هایش همه به شکل پرسش و پاسخ است. اگر پرسش و پاسخی نباشد، تفکر شکل نمی‌گیرد.  تفکر زائیده گفت‌وگو ‌است.»

رسولی پورافزود: «یک کتاب تاریخ شفاهی، حاصل دو نگرش است؛ نگرشی از ناحیه پرسشگر و دیگری از راوی. اگر کار‌های تاریخی شکل گفت‌وگو نداشته باشند، افراد باور‌ها را درآن نمی‌بینند و متأسفانه گفت‌وگو جنبه تأئیدی نیز دارد. گفت‌وگو زمانی حاصل می‌شود که تفاوت نگاه درباره یک موضوع وجود داشته باشد.»

کتاب سال‌های خاکستری از حیث سوژه خیلی مهم است

در ادامه جلسه و در بحث در درباره سوژه اثر، رسولی‌پور گفت: «سال‌های خاکستری از حیث سوژه خیلی مهم است. از امیری به عنوان مصاحبه‌کننده نقشی در سال‌های خاکستری نمی‌بینیم. در ضمن پاورقی‌ها مغشوش است و مشخص نیست این‌ها را چه کسی نوشته؟»

 رسولی‌پور ضمن اشاره به تصویر خلیل ملکی در سال‌های خاکستری، که در پاورقی وی آدمی تندرو معرفی شده، گفت: «این در حالی است که ملکی آدم معقولی بوده و نسبت منتصری با ملکی در کتاب مشخص مشخص نیست.» وی بروز این موارد را به خاطر عدم رعایت دیالوگ‌نویسی در کتاب دانست.

رسولی پورگفت: «در کتاب سال‌های خاکستری، درباره ارتباط نزدیک منتصری با سپهبد قرنی و حضور او  در دوره ریاستش در دانشگاه تبریز، در روزهای پرآشوب این شهر، خاطرات چندانی وجود ندارد.»

گلشن پژوهشگر تاریخ، خطاب به امیری تدوین‌گر گفت: «رجال کهنسال گنجینه‌های ما هستند و ای کاش شما از منتصری سئوالات بیشتری درباره شخصیت‌هایی چون احسان‌الله خان و دیگر افراد «نهضت جنگل» که منتصری آنها را می‌شناخت پرسش می‌کردید و نیز اینکه از بین اسامی مستعار منتصری، فقط به ذکر نام «کوهسار» بسنده کرده‌اید.»

قزوینی از اعضای واحد تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، گفت: «اخیرأ در استان‌ها کارهای خوبی به چاپ می‌رسد»، وی با اشاره به سال‌های خاکستری، ابراز امیدواری کرد: «در آینده شاهد کارهای بهتری در استان‌ها باشیم.»

قاسمی‌پور مسئول دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری در امور استان‌ها، درپاسخ به پرسش امیری درباره دلیل تأخیر دوساله مجوز چاپ کتاب سال‌های خاکستری، گفت: «معطلی در چاپ کتاب، دلیل سیاسی نداشته بلکه کار کارشناسی مطرح بوده است.»

امیری درباره شخصیت منتصری گفت: «او یک آدم معمولی نبود. با اینکه خواهرزاده رضا رادمنش دبیر کل وقت حزب توده بود و در جشنواره جریان چپ شرکت و حضور پررنگی داشت و در دستگاه علمی آن زمان  وارد شد (اشاره به ریاست دانشگاه تبریز)، ولی هیچ وقت به زندان نمی‌افتد.»

امیری درباره انگیزه اصلی خود در نگارش کتاب افزود: «من پژوهشگر در حوزه منطقه‌ای وکارم در حوزه اسناد است.»

رسولی‌پور مدیر تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعاتی تاریخ معاصر درباره دیگر اشکالات کتاب گفت: «در پرداختن به دوره‌ای که منتصری به سمت استانداری کرمان انتخاب شده به سازمان‌ها و مراکز دولتی کمتر پرداخته شده است و مردم در کتاب وجود خارجی ندارند.»

بهشتی محقق و نویسنده از رسولی‌پور پرسید: «اگر با کسی مصاحبه کنیم و صحبت‌ها را پیاده کنیم یا وی را تخلیه اطلاعاتی کنیم در هر صورت نامی از پرسشگر نیست، آیا این تاریخ شفاهی است؟»

 رسولی‌پور گفت: «وظیفه علم آن است که مارا از ساده‌اندیشی نجات دهد. در ماهیت علم پیچیدگی نیست. ولی اگر ساده وقابل فهم هم نباشد، چیزی از علم هم متوجه نمی‌شویم. ساده‌اندیشی وسطحی‌اندیشی غیرعلمی است.» او افزود: «با سه رویکرد به تاریخ شفاهی باید نگاه کرد: 1- دید ابزاری داشته باشیم، گفتگوکننده وگفتگو شونده و دستگاه ضبط صوت داشته باشیم و اگر یکی از اضلاع را حذف کنیم تاریخ شفاهی صورت نمی‌گیرد. 2- به تاریخ شفاهی به مثابه یک روش نگاه کنیم. 3- پرسش‌های از پیش مطرح‌شده یا فی‌البداهه داشته باشیم.

رسولی‌پور در پایان گفت: «تاریخ شفاهی نزدیک‌ترین مفهوم به تاریخ است و ما هر چه از یک رخداد فاصله می‌گیریم، نسبت به آن واقعه شناخت بیشتر پیدا می‌کنیم.»

امیری در پایان ضمن تشکر از نقد و بررسی کتاب سال‌های خاکستری در حوزه هنری، اعلام کرد به زودی دو کتاب از وی منتشر خواهدشد.