مورخان، اینترنت و تاریخ دیجیتال

حضور پدیده ‌اینترنت در دو دهه ‌اخیر در بسیاری از کشور‌ها، تحولات مثبت بسیاری را به همراه داشته و حوزه پژوهش ‌های علوم انسانی، به ویژه تاریخ، نیز از این تحولات به دور نبوده و نیست. به نظر می‌رسد استفاده‌ از این پدیده در حوزه‌‌های علمی ‌و پژوهشی، با تمامی ‌قابلیت‌‌ها و امکاناتش، همانند هر ابزار دیگری دشواری‌‌ها و خطرات خاص خود را به همراه خواهد داشت. رشته تاریخ و محققین علوم انسانی نیز در آینده‌ای نه چندان دور در مواجه با این پدیده جدید با تهدید‌ها و چالش‌‌های بسیاری مواجه خواهند بود. با گسترش اینترنت و دسترسی همگانی به‌ان، بسیاری از مردم و حتی سازمان‌ها و نهاد‌های اداری دولتی و غیر دولتی تصمیم به‌انتشار اخبار و اسناد خود در این شبکه گرفته‌اند. امروزه شاهد پدیده‌‌هایی چون وب سایت یوتیوب(1) در فضای مجازی هستیم که روزانه فیلم‌‌های مستند فراوانی را از سراسر جهان منتشر می‌کند. فیلم‌‌هایی که بسیاری از آنها توسط مردم عادی بارگزاری و به روز می‌شود و حتی بسیاری از رسانه‌‌های معتبر دنیا از این فیلم‌‌ها در پخش گزارش‌‌ها و اخبار خود  استفاده می‌کنند.

بسیاری از این فیلم‌‌های چند دقیق‌های تا چند ساعتی، در آینده می‌تواند مورد قضاوت و بررسی مورخان قرار گرفته و حاوی ارزش تاریخی به عنوان یک"سند" باشد.  پایگاه دیگری نظیر فیس‌بوک(2) که ‌اکنون به طور رایگان در اختیار مردم جهان قرار دارد و بسیاری از شخصیت‌‌های سیاسی، هنرمندان، ورزشکاران و مردم عادی از سراسر جهان، همانند زندگی حقیقی خویش، دارای یک زندگی مجازی نیز بر روی این شبکه‌‌ها هستند. آنها روزانه دیدگاه‌‌ها، نظرات و حتی اسناد شخصی خود اعم از فیلم، عکس و دیگر اطلاعات را بر روی این شبکه بارگزاری می‌کنند، که بسیاری از این اطلاعات در آینده می‌تواند به عنوان یک سند برای مورخان محسوب شود.
ما ناگزیر خواهیم بود به سوی آینده‌ای پر کار در وب سایت ‌ها حرکت کنیم، حرکتی که می‌تواند آثار و تبعات موثری را در پی داشته باشد. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود مورخان تغییرات عمده و اساسی صورت گرفته در اسناد و مدارک موجود تاریخی که عمدتاً به صورت دیجیتال در آمده و در آرشیو‌های الکترونیکی نگهداری می‌شود را در تحقیقات آتی خود در نظر داشته باشند. این امر به نوبه خود به کارگیری مدارک در تحقیقات، نگهداری از آنها، دستیابی به‌این اطلاعات و حتی ماهیت و معنای صحت اسناد را تحت تاثیر قرار خواهد داد. در یک دهه گذشته بسیاری از مدارک و اوراق تاریخی، از حالت اطلاعات ثبت شده بر روی کاغذ یا دیگر موارد به‌اطلاعات دیجیتالی تغییرشکل داده ‌است. این روند نشان از آن دارد که در آیند‌ه‌ای نه چندان دور دیجیتالی شدن بسیاری از اسناد، پدید‌ه‌ای مرسوم خواهد شد.

نکته‌ای که‌از هم اکنون مورخان می‌بایست به فکر آن باشند، حرکت بسیاری از نهادهای دولتی ایران به سوی ارائه خدمات الکترونیک است، روندی که منتج به تولید حجم زیادی از داده‌‌ها و در نتیجه‌اسناد دیجیتالی خواهد شد و در آینده، بسیاری از این اسناد ابزار کار مورخان می‌تواند باشد. لذا حفظ و صیانت از آنها همواره می‌بایست یکی از دغدغه ‌های مورخان بوده و در تعاملی مناسب با متولیان امر، آنها را نسبت به‌اهمیت این موضوع آگاه نمایند. البته در سال 1388 معاون رییس جمهوری ایران طی بخش‌نامه‌ای(3) سازمان اسناد ملی ایران را متولی این امر شناخت و موظف به ثبت و ضبط و نگهداری از اسناد دیجیتال سازمان ‌های دولتی دانست؛ ولی متاسفانه به نظر می‌رسد تا کنون قدم موثری در این زمینه برداشته نشده و قوانین مشخص الزام آوری برای سازمان‌‌ها و نهادهای مختلف اداری دولتی در ایران جهت ثبت و ضبط اسناد دیجیتال خود و تحویل آنها به سازمان اسناد ملی وضع نشده ‌است. از سوی دیگر ما در فضای مجازی روزانه شاهد انتشار حجم زیادی از داده‌های دیجیتالی از سوی مردم هستیم (اعم از یاداشت‌‌ها، خاطرات، عکس‌‌ها، فیلم‌‌ها و...) که هر کدام در آینده می‌تواند برای مورخان ارزشمند و به عنوان یک سند تاریخی مورد قضاوت قرار گیرد. متأسفانه در این زمینه نیز چندان کاری از سوی دولت و همچنین از سوی طراحان و برنامه نویسان نرم افزار‌های مختلف کامپیوتری صورت نگرفته و این احتمال وجود دارد که دیر یا زود با توجه به عدم ثبات بسیاری از این داده ‌های دیجیتالی در فضای مجازی،  شاهد از دست رفتن آنان باشیم.
 
از این رو است که ‌آشنایی با رسانه ‌های جدید و ابزار نوین فناوری‌‌ اطلاعات و ارتباطات یکی از ضرورت‌های انکار ناپذیر آموزش و پژوهش تاریخ در امروز و فردای ایران است. دانشجویان، استادان و محققان تاریخ، قبل از آنکه دیر شود، می‌بایست به صورت روز افزون خود را برای استفاده‌از این ابزار‌ توانمند سازند. در کلاس ‌های «روش‌شناسی» و «روش پژوهش‌‌های تاریخی» نیز یکی از سرفصل ‌هایی که باید بدان توجه کافی نشان داده شود تاکید بر ضرورت استفاده‌از علوم کمکی است که باید بر جایگاه پر اهمیت آن تاکید گردد. امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت تدوین و تصویب درسی با عنوان "پژوهش ‌های تاریخی و دنیای دیجیتال "یا "تاریخ و اینترنت" احساس می‌شود ( فر‌هانی، 1388)

کما اینکه ورود تکنولوژی "ضبط صدا و تصویر" شاخه‌ای از تاریخ با عنوان «تاریخ شفاهی» را به همراه داشت به نظر می‌رسد ورود رسانه‌های نوینی نظیر اینترنت نیز شاخه‌های جدیدی را در حوزه تاریخ ایجاد خواهند کرد. بنابراین اساتید و دانشجویان رشته تاریخ می‌بایست دانش کافی درباره روند تحولات عصر دیجیتال جهت ثبت تاریخ آینده داشته باشند. قطعاً طراحی واحد‌های درسی (فر‌هانی، 1388) با عنوان "تاریخ دیجیتال" و یا "تاریخ و رایانه"، همچنین راه‌اندازی" انجمن تاریخ و رایانه" در ایران – که‌ البته در بسیاری از کشور‌ها از جمله‌امریکا و استرالیا حدود یک دهه ‌از فعالیت چنین تشکل ‌هایی می‌گذرد- می‌تواند از یک سو دانشجویان و اساتید تاریخ ایران را با این مقوله ‌آشنایی بیشتری بخشیده و همچنین علاقمندان به ‌این حوزه را برای پژوهش و پیگیری هدفمند این مبحث کمک نماید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- یوتیوب(YouTube)یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین سایت ‌های به اشتراک ‌گذاری ویدیو است.یوتیوب به وسیله چاد هرلی، استیون چن و جواد کریم به وجود آمد که هر سه از کارمندان شرکت Pay Palبودند.دامنه یوتیوب در ۱۵ فوریه ۲۰۰۵ ثبت شد و سایت به تدریج در ماه‌‌های بعد را‌هاندازی شد. شش ماه بعد در ماه می‌۲۰۰۵ سایت به طور رسمی‌و عمومی‌افتتاح شد. در ۱۳ نوامبر به دنبال موفقیت خیره‌کننده یوتیوب، گوگل یوتیوب را به مبلغ ۱۶۵۰ میلیون دلار خرید.بر اساس آمار منتشر شده اگر کل زمانی که مردم صرف تماشای یوتیوب کرده اند را محاسبه کنیم برابر با ۹۳۰۵ سال خواهد بود.هر روز ۶۵ هزار ویدیو در یوتیوب بارگذاری می‌شوند وتخمین زده می‌شود تعداد ویدیو‌های یوتیوب ۱۰۰ میلیون عدد باشد. بنابر آمار تا ماه نوامبر ۲۰۱۰، در هر ۶۰ ثانیه ۳۵ ساعت فیلم در یوتیوب بارگذاری می‌شود.http://fa.wikipedia.org/wiki 89 /11/12

 ۲- فیس‌بوک(Facebook)، شرکت ایجاد کننده وب‌گاه فیس‌بوک است که در ۴ فوریه ۲۰۰۴ به وجود آمد. این پایگاه از شبکه‌‌های اجتماعی مجازی است که به واسطه آن می‌شود با دوستانی که دارای حساب کاربری در فیس بوک هستند عکس، فیلم یاپیغام به اشتراک گذاشت. فیس بوک هم اکنون به طور رایگان در اختیار مردم ج‌هان قرار دارد.وب‌گاه فیس‌بوک بیش از پانصد میلیون کاربر دارد و هم‌اکنون به ۴۰ زبان از جمله فارسی، قابل دسترس بوده و ۷۰ درصد از کاربران آن در خارج از ایالات متحده هستند.کاربران در فیس‌بوک دارای یک صفحه شخصی هستند. می‌توانند گروه تاسیس کنند و یا در گروه‌‌های دیگر عضو شوند. کاربران می‌توانند برای خود آلبوم عکس بسازند و دوستانشان را انتخاب کنند و به لیست دوستان اضافه کنند. ۱۲/11/۸۹ http://fa.wikipedia.org/wiki

۳- طی بخشنامه ﺷﻤﺎره  38951/260969 مورخه26/12/1388 هیات دولت، متولی اصلی حفظ و نگهداری اسناد الکترونیک ایران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شناخته شده و کلیه و وزارتخانه ‌ها و سازمان‌ها ملزم به در اختیار قرار دادن یک نسخه از اسناد دیجیتال خود به این سازمان شده اند. 

روح اله صفری - پژوهشگر جهاد دانشگاهی
با بهره از: فر‌هانی منفرد، مهدی(1388)، تاریخ و رسانه، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 139، آذر ۱۳۸۸