گزارشی از طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی

چکیده
طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی ایران از سال 1385 تاکنون در حال انجام است. این طرح که از طرف مرکز نشر آثار امام (ره) توسط اینجانب در جریان است در دو مرحله صورت گرفته است. مرحله اول مصاحبه با ده نفر از خانمها می‌باشد که اغلب زندانی سیاسی بودند و در 500 صفحه تدوین و زیر چاپ است. در مرحله دوم که شامل سه بخش می‌باشد هم اکنون جریان دارد. در مرحله دوم هدف اصلی فقط مصاحبه با زنان فعال سیاسی و اجتماعی بود که در دوران انقلاب اسلامی در عرصه‌های گوناگون مجاهده کردند و حدود بیست نفر هستند که در آینده نزدیک نیز متن آن تدوین می‌گردد. در این مقاله با معرفی اسامی زنان و گزارش کوتاه راجع به هر کدام از آنان، پرونده‌ای مختصر ارائه می‌گردد.

کلید واژه: زنان ـ انقلاب اسلامی ـ‌ مبارزات سیاسی ـ زنان فعال اجتماعی
 
مقدمه
طرح تاریخ شفاهی زنان مبارز در انقلاب اسلامی ایران که از سال 1385 تا سال 1389 در مرکز نشر آثار امام (ره) توسط اینجانب در دو مرحله به اجرا درآمد، به منظور جمع آوری سیستماتیک خاطرات و شهادت زنان مبارز و سیاسی بود که در دوره زمانی سال 1342 ـ 1385 فعالیت داشته‌اند. این طرح در فاز دوم طی سال 88 ـ 1389 تاریخ شفاهی تعدادی از زنان فعال سیاسی، اجتماعی را که در دوران پس از انقلاب در عرصه‌های گوناگون شرکت داشتند، را شامل می‌شود.
سؤال تحقیق در این طرح ابتدا جایگاه زنان درعرصه‌های مبارزاتی پیش از انقلاب اسلامی و پس از تحولات سال 1342 بود. شناسایی زنان متعهد و مبارزی که تعداد قابل توجهی از آنان سر از زندانهای رژیم نیز درآوردند از رسالت این تحقیق می‌باشد.
در ضرورت این تحقیق ضبط و تدوین تاریخ شفاهی زنان در عرصه تاریخ نگاری زنان انقلاب اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا عرصه پژوهش به ویژه کار علمی در تاریخ شفاهی بسیار سخت و طاقت فرساست و پشتکار و جدیت در این امر با انگیزه و هدف‌های محقق پیوند تام دارد. به ویژه آنکه علی رغم حضور فیزیکی زنان در عرصه‌های علمی، جایگاه تحقیقات پژوهشی در حوزه تاریخنگاری زنان بسیار اندک است و اغلب تحقیقات جنبه کتابخانه‌ای دارد. حال آنکه در حوزه تاریخ شفاهی دغدغه‌های پژوهشگر این حوزه چندگانه است و جنسیت در این حوزه بسیار نمایانگر است.
چنانکه در تاریخ شفاهی زنان، مهمترین اصل برقراری ارتباط با اشخاصی است که بن مایه تحقیق به شمار می‌روند و امکان آن به دلیل شرایط فرهنگی کشور ارتباط چنین زنانی با پژوهشگران زن بسیار سهل‌تر است. همچنین باید اذعان کرد که فرد پژوهشگر باید ارتباط عمومی قوی داشته باشد تا مصاحبه‌گرها را جلب نماید.
هدف از تحقیق در تاریخ به مفهوم تاریخ نگاری اغلب مردانه بوده است. در عرصه تاریخ شفاهی نیز سمت و سو تحقیقات و خاطرات اغلب مردانه بوده است و گواه آن آمار کتابهای خروجی خاطرات شفاهی مردان مبارز است در برابر تعداد اندک کتابهای خاطرات زنان می‌باشد. اگر چه تعداد زنان مبارز کمتر از مردان بوده است اما تعداد قابل توجهی از آنان که لیست 600 ـ 500 نفری از آنان همراه با عکس در زندان کمیته مشترک به چشم می‌خورد گوشه کوچکی از نقش زنان سیاسی و مبارز است، لذا تدوین تاریخ شفاهی زنان می‌تواند گواهی بر تاریخنگاری شرح خاطرات زنان پیشروی باشد که در عرصه‌های گوناگون در دوره پیش از انقلاب و پس از انقلاب، در به ثمر رسیدن انقلاب و رشد و شکوفایی آن تلاش کردند.
به لحاظ پیشینه تحقیق همانطور که اشاره شد به غیر از تعداد کمی از تک خاطرات زنان مبارز مسلمان در قالب خاطره نویسی و نه تاریخ شفاهی و یک کتاب خاطرات زنان چپ(۱) در داخل کشور، جایگاه تاریخ شفاهی زنان با خلاء مواجه است. لذا اینجانب بنا به تعهد تاریخی و با حمد و سپاس از خداوند وارد این عرصه گردیدم و موفق شدم تاکنون با حدود سی نفر از زنان سیاسی و مبارز و فعال در دوران پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن بالغ بر 140 ساعت مصاحبه را ضبط و ثبت نمایم.
کاربرد طرح در حوزه پژوهش‌های تاریخی توجه به تطبیق روایت‌های راویان مختلف در مسائل و موضوعات مشترکی است که در مصاحبه‌ها مطرح می‌شود و از طرفی تکمیل اسناد مکتوب از این دوران در تاریخ سیاسی اجتماعی معاصر کشورمان است. همچنین بازگویی و تبیین روایت‌های ناشناخته و نانوشته‌ای که از این دوره راویان به عنوان بازیگران اصلی بیان می‌نمایند در واکاوی و تحلیل موضوعات بسیار اهمیت دارد.
باربارا تاکمن مورخ آمریکایی که موفق به دریافت جایزه پولیترز گردیده است در بررسی علل و عوامل جنگ جهانی اول به روایت خودش یک برش ربع قرنی به دوره پیش از جنگ می‌زند تا در بررسی علل و عوامل آغاز جنگ جهانی بتواند ریشه یابی نماید. اینجانب نیز در بررسی علل و عوامل انقلاب اسلامی این برش را از سال 1332 زدم و زمینه مطالعات طرح را از آن دوران آغاز کردم تا برای مصاحبه‌ها آمادگی علمی داشته‌ باشم. در این راستا حدود 6 ماه در آغاز کار به مطالعه حوادث پیش از انقلاب و سیر تحولات به ویژه قیام سال 1342 و شکل گیری مبارزات مردمی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 پرداختم.

مراحل کار طرح تاریخ شفاهی زنان
مرحله اول) مطالعه متدلوژی تاریخ شفاهی و تدوین مقاله روش شناسی تاریخ شفاهی که در نشریه علمی ـ خبری پژوهشگران در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (شماره 16 و 17 مرداد تا اسفند 1387) چاپ شده است.
در بخشی از این مقاله در باب روش شناسی تاریخ شفاهی چنین آمده است:
تاریخ شفاهی با استفاده از روش خاصی انجام می‌گیرد که از جمله روش‌های طبیعت گرایانه Naturalistic Methods و تحقیقات کیفی (qualitative research) است.
روش‌های تحقیق طبیعت گرایانه در صدد توضیح پیچیدگی‌های انسان است. آنها به پیچیدگی آدمی و توان او برای شکل دهی به تجربیات خود و اینکه حقیقت، ترکیبی از واقعیات است معتقدند و تأکید زیادی دارند که تجربیات انسان را از طریق جمع آوری و تجزیه و تحلیل ذهنیات و شرح حال‌های او، به همان‌گونه‌ای که هست درک نمایند. در این روش، به تجربیات انسان‌های شرکت کننده در مطالعه توجه و بر جنبه‌های دینامیک، همه جانبه (Holistic) و فردی تجربیات انسان تأکید می‌شود و سعی بر این است تا همه این ابعاد در متن شرایط و از دیدگاه افرادی که آنها را تجربه کرده‌اند در نظر گرفته شود.
در هر طرح تاریخ شفاهی، افراد فعالانه در تعامل‌های اجتماعی شرکت و تجربیات متفاوتی پیدا می‌کنند. آنان در این تعاملات و تجربیات دیدگاه‌ها و نظرات گوناگون را جمع آوری می‌کنند تا به حقایقی دست یابند. پژوهشگران تاریخ شفاهی در این راه با استفاده از تحقیق کیفی، در صدد بررسی برخی واقعیات هستند و تعمیم پذیری در آنها را مهم نمی‌دانند. سؤالاتی که در جریان تحقیق کیفی تاریخ شفاهی برای پژوهشگران آن مطرح است این است که چه کسی می‌تواند منبع غنی اطلاعات برای مطالعه باشد؟ با چه کسی باید صحبت کرد. چه چیزی را باید مشاهده کرد تا به درک روشنی از پدیده برسیم. در ادامه مطالعه نیز سؤالات جدیدی مطرح می‌شود: با چه کسی می‌توانیم صحبت کنیم که آنچه را درک کرده‌ایم تأیید یا اصلاح و تعمیق نماید؟ برنز و گرو (Burns, Grove) در تحقیقات کیفی، افرادی که در تحقیق شرکت می‌کنند را فرد یا نمونه نمی‌گویند بلکه به آنان، شرکت کننده (participant) یا صاحب اطلاع (Informant)  اطلاق می‌کنند؛ زیرا روی این افراد مداخله‌ای صورت نمی گیرد، بلکه آنها خودشان فعالانه در مطالعه شرکت دارند و همین امر باعث می‌شود که زندگی و تعاملات اجتماعی آنها بهتر درک شود. پاتون (,Patton1990) این نوع نمونه گیری مبتنی بر هدف (Purposeful)  یا تئوریک (Theoretical) می‌نامند؛ زیرا افرادی برای مطالعه انتخاب می‌شوند که پدیده مورد نظر را تجربه کرده‌اند و یا دربارة آن دیدگاه‌های خاصی دارند.

نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی تاریخ شفاهی
روش‌های نمونه‌گیری در تاریخ شفاهی به لحاظ تحقیق کیفی عبارت است از:
1ـ روش ساده (Convenience): در این روش از افراد در دسترس یا داوطلب استفاده می‌شود که می‌توان با یک آگهی آنها را فراخواند. لذا این افراد لزوماً نمی‌توانند غنی‌ترین اطلاعات را داشته باشند. احتمال دارد با این روش، اطلاعاتی کافی حاصل نشود.
2ـ روش گلوله برفی (Snowball) : این روش که گاه به آن روش شبکه‌ای یا زنجیره‌ای نیز گفته می‌شود، روشی مناسب، کارآمد و ارزان برای دستیابی به افرادی است که در غیر این صورت پیدا کردن آنها مشکل است. در این روش، محقق از اولین نمونه‌ها که معمولا به روش ساده انتخاب شده‌اند می‌خواهد که اگر افراد دیگری را می‌شناسند که در زمینه مورد نظر دارای تجربیات و دیدگاه‌هایی ارزشمند هستند، برای شرکت در مطالعه معرفی نمایند. این روش، ضمن آنکه وقت کمی می‌گیرد، به واسطه آشنایی افراد جدید با فرد اول، برقراری ارتباط با محقق را آسان‌تر می‌کند.
3ـ نمونه گیری تئوریک (Theoretical)  یا مبتنی بر هدف: نمونه‌گیری، با روش آسان شروع می‌شود و رفته رفته به صورت گلوله برفی و سرانجام اکثراً به صورت نمونه گیری مبتنی بر هدف در می‌آید. به عبارت دیگر، محقق تاریخ شفاهی معمولا می‌‌کوشد تا به صورت هدفدار، بر مبنای اینکه چه نوع اطلاعات خاصی، در پی یافته‌های اولیه، مورد نیاز است نمونه‌هایی را انتخاب نماید. بنابراین اینکه بعدا چه کسانی انتخاب شوند تحت تأثیر این است که قبلا چه کسانی آمده‌اند و چه اطلاعاتی داده‌اند.
نتیجه آنکه فرایند نمونه‌گیری در تحقیقات تاریخ شفاهی مبتنی بر تصمیماتی است که در عرصه عمل گرفته می‌شود و خصوصیت اساسی آن حساس بودن به شرایط، اطلاعات جمع آوری شده و تفاسیر انجام شده است.
مرحله دوم) در فاز اول طرح تعهد اینجانب تدوین کتاب 500 صفحه‌ای از خاطرات زنان بود. اولین خانمی که مصاحبه را با ایشان آغاز کردم سرکار خانم منظر خیر بود که از معلمین مدرسه رفاه که در سال 1352 دستگیر و به زندان افتاده بود. شرح با وقار این خانم و سوز و گداز دوره حبس خواندنی است. اما آنچه که در این طرح از دیدگاه اینجانب به واسطه شرایط زنان بسیار اهمیت داشت پروسه رشد و نمو شخصیتی خانمها و پروسه شکل‌گیری شخصیت سیاسی، اجتماعی آنها بود. لذا ویژگی‌های خانوادگی و شرایط اجتماعی آنها از لحاظ تایخ نگاری زنان و الگو برداری نسل کنونی از چنین شخصیت‌هایی بسیار مهم می‌تواند باشد. نفر بعدی سرکار خانم سوسن حداد عادل بود که از شاگردان مدرسه رفاه بود و در حالی که بیش از 14 سال نداشت به زندان می‌افتد و شرح حال ایشان به عنوان نسل دانش آموزی آن دوران و به ویژه توضیحات ایشان درباره مدرسه رفاه و شیوه تدریس معلمین در این مصاحبه بسیار اهمیت دارد. سرکار خانم رضوانه دباغ یار مدرسه خانم حداد عادل که با همکاری هم در مدرسه فعالیت سیاسی داشتند و تحمل دوره زجر و زندان به قدری بر روی ایشان مشهود بود که در شرایط کنونی نیز بار شکنجه‌های آن دوران بر جسمشان سنگینی می‌کرد. نفر چهارم که توسط مؤسسه معرفی شد سرکار خانم سرور طلیعه (یزدی) بود که اولین زنی بود که در نوفل لوشاتو نزد امام می‌روند و مسئولیت مراقبت از ایشان را به عهده می‌گیرند. ایشان که از نظر سنی از تمامی راویان مسن‌تر می‌باشند از مبارزان دوران مصدق ـ از خانواده حسن رشدیه بنیانگذار مدارس در ایران می‌باشند. همسر و پدر مبارز ایشان در شکل‌گیری شخصیتشان بسیار مؤثر بودند چنانکه پدرشان در دوره رضاه شاه از مبارزین علیه رژیم بودند و همسرشان نیز به واسطه فشار دربار محمدرضا شاه به خارج کشور (آمریکا) رفته و از بنیانگذاران انجمنهای اسلامی و از فعالان سیاسی می‌باشند. شرح حال خانوادگی و مبارزاتی این خانم نیز بسیار جالب است.
خانم اشرف منتظری یار مبارزاتی شهید محمد منتظری که از 12 سالگی همراه برادر علیه رژیم در چاپ و بخش اعلامیه‌ و ورود و خروج مدارک و اسناد مبارزان به خارج کشور بسیار فعال بودند. خانم فاطمه میری (معادیخواه) دوست و یار صمیمی اشرف منتظری که در میان خانم‌هایی که مصاحبه با ایشان انجام گرفت اسوه همسر و یار مبارز و با طاقتی می‌باشند که مصائب مبارزاتی همسر را تحمل و پس از تحول شخصیتی، خودشان به جرگه مبارزان وارد می‌شوند.
خانم عالیه امام زاده از گروه منصورون و خاله شهید جهان آرا یکی از زنان سیاسی است که حدود 2 سال زندگی مخفی داشتند و اینجانب پروسه‌ زندگی مخفی را در مصاحبه از ایشان خواستم عنوان کنند و یکی از آخرین زندانی‌هایی هستند که در آستانه پیروزی انقلاب از زندان قصر آزاد شدند.
سرکار خانم ثریا مکنون از زنان فعال فرهنگی که از بنیانگذاران انجمنهای اسلامی دانشگاهیان در اول انقلاب می‌باشند که همسرشان توسط منافقین در اوایل انقلاب شهید شدند. ایشان از استادان علمی هستند که پس از انقلاب در عرصه‌های زنان بسیار فعالیت کردند.
سرکار خانم اشرف بروجردی از دانشجویان فعال دانشگاه اصفهان و همسر شهید مهندس معتمدزاده که در جریان حادثه هفت  تیر به شهادت رسیدند و از زنان فعال سیاسی پس از انقلاب می‌باشند.
سرکار خانم فرشته بازرگان دختر مرحوم مهدی بازرگان رئیس دولت موقت انقلاب که به علت کسالت ملک طباطبائی همسر مرحوم با دختر ایشان مصاحبه انجام گرفت که خاطرات خانوادگی جالبی را بیان کردند. ایشان اولین زنی بودند که گزارش ورود امام به فرود گاه مهرآباد را به زبان انگلیسی به کل دنیا اعلان کردند.
فاز دوم که از شهریور 1388 آغاز شد تا شهریور 1389 با حدود بیست نفر از خانمها مصاحبه شد که تاکنون تدوین نشده است. در این مرحله هدف صرفاً مصاحبه با خانمهایی بود که پس از انقلاب در عرصه‌های فرهنگی سیاسی و اجتماعی فعالیت داشتند.
در زیر فقط به ذکر اسامی آنها اشاره می‌شود:
1ـ سرکار خانم نفیسه فیاض بخش (کم سن ترین نماینده مجلس در دوره چهارم)
2ـ سرکار خانم ربابه رفیعی (همسر شهید فیاض بخش)
3 ـ خانم سیمین دخت وحیدی (بانوی فرهنگ)
4ـ خانم فاطمه راکعی (از شاعران انقلاب)
5 ـ خانم زهرا میرخان (زندانی سیاسی)
6ـ خانم اختر رودباری (زندانی سیاسی)
7ـ خانم زهرا جزایری (زندانی سیاسی)
8ـ خانم معصومه جزایری (زندانی سیاسی)
9ـ خانم معصومه خدنگ (همسر آقای دکتر رضایی)
10 ـ خانم زهره صفاتی (بانوی مجتهده)
11ـ خانم مقدسی (استاد حوزه مشهد)
12ـ خانم زهرا شجاعی (مشاور رئیس جمهور خاتمی)
13 ـ خانم اعظم نوری (از مدیران ارشاد)
14ـ خانم اسماعیل نظری (زندانی سیاسی)
15ـ خانم فرنگیس قاسمی (زندانی سیاسی)
16ـ خانم سهیلا جلودار زاده (نماینده مجلس)
17 ـ خانم پروین سلیمی (زندانی سیاسی)
18ـ خانم معصومه ابتکار (بانوی قهرمان زمین)
19ـ خانم ملوک السادات بهشتی (دختر بزرگ مرحوم شهید بهشتی)

مراکز تاریخ شفاهی زنان
مراکزی که در ایران به تاریخ شفاهی زنان توجه کرده‌اند بسیار محدود است که در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می نماییم.
1ـ مرکز اسناد انقلاب اسلامی که «طرح تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (57 ـ 42) را به صورت کتاب به قلم اعظم مراد حاصلی خامنه چاپ کرده است. در این تحقیق ابتدایی ترین گام‌های تحقیق برداشته شده که آن شناسایی تعداد اندکی از زنان فعال در عرصه مبارزات است. اما به گفته مولف مشکل اصلی همکاری نکردن برخی از خانم‌ها برای انجام مصاحبه بود. در حالی که به عقیده بنده و با توجه به تجارب ارزنده‌ای که در این عرصه کسب کرده‌ام، مهارتهای ارتباطی مجریان طرح تاریخ شفاهی از اهمیت خاصی برخوردار است.
2ـ مؤسسه و مرکز نشر آثار امام (ره) که از سال 1385 ـ 1389 تاریخ شفاهی زنان سیاسی و زندانی پیش از انقلاب اسلامی از سال 32 تا 58 و زنان فعال در حوزه اجتماعی، فرهنگ دین و سیاست را در طی سه دهه پس از انقلاب، ضبط و تدوین نموده که بخشی از آن زیر چاپ می‌باشد.
3ـ حوزه هنری تبلیغات انقلاب اسلامی (سوره) که تک خاطرات زنان را در تعداد محدود چاپ کرده است. خاطرات همسر امام (ره) و سرکار خانم طباطبائی (همسر مرحوم حجه‌الاسلام احمد خمینی) نیز زیر چاپ می‌باشد.
 
نتیجه
در تدوین تاریخ شفاهی زنان مسلمان و مبارز لازم است به لحاظ تاریخنگاری زنان، تاریخ شفاهی زنان غیر مسلمان نیز توسط مراکز تاریخ شفاهی حمایت شود تا اینگونه خاطرات در خارج از کشور چاپ و توزیع نگردد.
ــ به طور اعم تاریخ شفاهی زنان بهتر است در سطح گسترده کشوری، استانی و منطقه‌ای انجام گیرد تا نقش زنان پیرامون مرکز برای تاریخنگاری تکمیل کننده باشد.
ــ در این طرح بسیاری از زنان که نقش ویژه‌ای در مبارزات سیاسی اجتماعی داشتند، حاضر به مصاحبه نشدند، لذا اعتماد سازی و دعوت و توجیهه آنان در ادامه این کار ضروری است و راهکارهای خاص خود را طلب می‌نماید که بهتر است به این مهم نیز پرداخته شود.
ــ‌ شناسایی و تقسیم بندی زنان فعال سیاسی و اجتماعی پیش از انقلاب و بعد از انقلاب و نوع مشارکت آنها در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی، بسیار اهمیت دارد تا در چارچوب علمی انجام گیرد.
ــ در راستای تاریخنگاری انقلاب اسلامی، تحقیق مبتنی بر موضوع در مصاحبه‌ها و تطبیق روایت‌ها بسیار اهمیت دارد و یکی از اهداف مهم می‌باشد. لذا در ارائه طرحهای تاریخ شفاهی به غیر از خاطرات و روایت زندگی انسانها،  تحقیقات موضوعی اهمیّت ویژه‌ای د ارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. دادبی داد که نویسنده آن ویدا حاجبی از زنان سیاسی دوران شاه می‌باشد.

فائزه توکلی