کم‌توجهی به انواع بهره‌گیری از تاریخ شفاهی

اکرم دشتبان

31 تیر 1397

متنی که پیش رو دارید بر اساس این پرسش و با این محوریت شکل گرفت: آثاری که در تاریخ شفاهی الگوی کار بقیه باشند کدامند؟ این کتاب‌ها به چه دلیل الگو هستند و چه مشخصه‌هایی دارند؟

ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر بخش اسناد و مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی در این باره گفت: تنها کتاب «راهنمای انجام تاریخ شفاهی» نوشته دونالد ریچ را می‌توان نام برد. برخی کتاب‌هایی که در حوزه تاریخ شفاهی منتشر می‌شوند تنها نام تاریخ شفاهی را یدک می‌کشند و در مقام اصلی خود به کار گرفته نمی‌شوند.

وی با اشاره به کتابی که خود در حوزه تاریخ ‌شفاهی نوشته است افزود: کتاب «تاریخ شفاهی در ایران» کتابی است که بنده در این زمینه نوشته‌ام و در آن تلاش کردم تعریفی از تاریخ ‌شفاهی بر اساس استانداردهای جهانی ارائه دهم و نیم نگاهی به وضعیت آن در ایران داشته باشم. البته در کنار آن دو مجموعه مقالات با عنوان‌های «مصاحبه در تاریخ شفاهی» و «روش‌شناسی و موضوع ‌یابی در مطالعات شهری» نوشته‌ام که می‌توانند به مخاطب این حوزه کمک کنند.

حسن‌آبادی در ادامه گفت: دکتر مرتضی نورایی نیز کتابی با عنوان «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران 1385-1358» نوشته است و می‌گوید تاریخ شفاهی عبارت است از یک مصاحبه صوتی یا تصویری در یک موضوع. آقای ططری نیز کتابی با عنوان «تدوین در تاریخ شفاهی» منتشر کرد که حاصل مجموعه مقالات همایشی با موضوع تاریخ شفاهی بود. البته باید این را در نظر داشت که بیشتر کتاب‌هایی که در ایران با موضوع تاریخ شفاهی نوشته می‌شوند، در بحث رجال است و تاکنون کتابی منتشر نشده است که بخواهد به عنوان یک الگوی جامع در تاریخ ‌شفاهی مورد استفاده قرار گیرد.

حسن‌آبادی افزود: سال 1370 خانم بام کتابی با عنوان «پیاده‌سازی و ویرایش در تاریخ شفاهی» منتشر کرد که تا حدودی چارچوب کار را مشخص می‌کرد، اما باید این را در نظر داشت که تاریخ شفاهی دارای ساختار و ماهیت سیال و متنوع است و در یک چارچوب قرار نمی‌گیرد. باید اصول استانداردهای آن را رعایت کرد تا قالب تاریخ شفاهی داشته باشد.

حسن‌آبادی ادامه داد: تاریخ شفاهی در هر یک از قالب‌های خود ساختاری جداگانه دارد و ممکن است ساختاری چالشی داشته باشد یا در موضوع‌بندی و گویاسازی متفاوت از یکدیگر باشند، اما اصولی مشترک دارند که بر اساس آن حاصل کار عنوان تاریخ شفاهی به خود می‌گیرد. در این‌جا باید چارچوب‌ها را دسته‌بندی و الگوبرداری کرد و در تدوین اثر رویکرد کتاب را مد نظر داشت که به عنوان نمونه کتاب رویکرد ادبی دارد، یا ترکیبی از داستان و واقعیت است یا مثل کتاب‌های آقای محسن کاظمی دارای یک نوع رویکرد خاص است و نمی‌توان عنوان سلیقه‌ای بودن را به آن نسبت داد.

وی درباره اصول استاندارد در تاریخ شفاهی توضیح داد: هدف‌مند بودن مصاحبه، صوتی یا تصویری بودن، وجود عنصر مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده، اصول استاندارد در تاریخ ‌شفاهی‌اند. ممکن است در تولید اولیه تاریخ شفاهی استانداردها را رعایت کنیم، اما درباره استفاده از آن بسیار متفاوت عمل کنیم. به طوری که در دنیا انواع و اقسام بهره‌گیری از تاریخ شفاهی وجود دارد. البته ما در ایران در رابطه با استفاده از تاریخ شفاهی عقب هستیم و عموماً استفاده از آن را تنها در کتاب‌های به چاپ رسیده می‌دانیم.