برگزاری آیین نکوداشت حجت‌الاسلام فخرزاده

تاریخ شفاهی؛ از خاطره‌گویی تا تاریخ‌نگاری

مریم رجبی

17 بهمن 1396

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، برنامه‌ای با عنوان «سعی سعید» شامل آیین نکوداشت حجت‌الاسلام سعید فخرزاده به پاس 33 سال وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، عصر یکشنبه پانزدهم بهمن 1396 در تالار کوثر مسجد امام صادق^(ع) واقع در میدان فلسطین در تهران و از سوی خبرگزاری تسنیم برگزار شد.

حسین جودوی، دبیر فرهنگی خبرگزاری تسنیم، اولین سخنران برنامه بود. وی گفت: «در اولین سال‌هایی که من کار خبرنگاری را در یکی از خبرگزاری‌ها شروع کرده بودم، به دلیل علاقه‌ام به فضای دفاع مقدس و انقلاب اسلامی، به حوزه هنری زیاد رفت ‌و آمد می‌کردم و خدمت دوستان زیادی می‌رسیدم که یکی از آن عزیزان آقای فخرزاده بود. آقای فخرزاده در آن رفت‌ و آمدها و صحبت‌ها گفت که من حاضرم خانه مسکونی‌ام را بفروشم و برای کارهای فرهنگی خرج کنم، از چهره و طرز حرف زدن او مشخص بود که جدی است و شوخی نمی‌کند. او حاضر بود این کار را انجام دهد و پول آن را صرف پیشبرد اهداف فرهنگی انقلاب اسلامی کند.»

تاریخ شفاهی، مانع بسیاری از تحریف‌ها

جواد منصوری، از مبارزان انقلاب اسلامی، سخنران بعدی برنامه بود. او سال‌هایی در زندان‌های حکومت پهلوی به‌سر برد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دیپلمات و تحلیل‌گر مسائل سیاسی شد و کتاب‌های متعددی در خصوص شناخت انقلاب و تاریخ معاصر نوشته‌ است. کتاب‌ «سال‌های بی‌قرار» که خاطرات مبارزات اوست، کتاب مشهوری است. منصوری گفت: «شاید به جرأت بتوانم بگویم یکی از اتفاقاتی که نتیجه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است، پدیده تاریخ شفاهی است؛ حرفم به این معنی نیست که تاریخ شفاهی قبل از آن نبوده و یک‌دفعه به وجود آمده، بلکه به این معنی است که در این حجم، کیفیت، تأثیرگذاری، اهتمام و سرمایه‌گذاری نبود، در یک حد کم با افراد محدود بود و بیشتر هم کسانی آن را نوشتند که در دستگاه‌های حاکمیتی بودند، اما خاطرات شفاهی که بعد از انقلاب جریان پیدا کرد، بیشتر به نیروهای انقلابی، مردمی، زحمتکش، فداکار و مجاهد متکی بود. این جریان به تدریج تکامل پیدا کرد و از یک خاطره‌گویی صرف، به جایی رسید که یک مکتب شد و امروز به یک رشته دانشگاهی تبدیل شده است. تاریخ شفاهی امروز به سمتی می‌رود که کسانی در این رشته تحصیل کنند، صاحب نظریه شوند و این فعالیت را به عنوان یک مکتب تاریخ‌نگاری به ثبت برسانند. زمانی که این کار شروع شد، آن چنان مورد استقبال قرار نگرفت و علتش این بود که افراد می‌گفتند: «ما یک کارهایی کرده‌ایم، خوب یا بد، بگذارید که برای خدا بماند تا ریا نشود.» خیلی جدی از این که وارد این عرصه شوند، امتناع می‌کردند، اما حضور آقای فخرزاده و دوستانش در شکستن این فکر بسیار مؤثر بود.»

منصوری افزود: «تا 15 سال بعد از پیروزی انقلاب، هیچ کاری در مورد مبارزین قبل از انقلاب صورت نگرفته بود، اصلاً صحبتی از انجام این کار نبود و آنها هم دنبال این کار نبودند. در این کار، بیشترین توجه به دفاع مقدس بود. به تدریج به قضایای گروهک‌ها و قضایای بعد از انقلاب و در نهایت به قبل از انقلاب پرداخته شد. نکته‌ای که حائز اهمیت است، این است که تاریخ شفاهی علاوه بر این که به تدریج گسترده شد، از لحاظ کیفی، عمق و محتوا هم به تدریج تغییر کرد. کتاب‌هایی که امروز منتشر می‌شود، با کتاب‌های دهه 1370 بسیار متفاوت است، حداقل از چند کتاب می‌توان به عنوان منبع معتبر تاریخی یاد کرد؛ به عنوان مثال، کتاب خاطرات عزت‌الله مطهری(عزت شاهی)، کتاب بسیار خوبی در تحلیل وقایع قبل از انقلاب و یک مقداری بعد از انقلاب است. این کتاب‌ها آن جنبه داستان‌گویی و یاد‌آوری که در گذشته بود را نداشتند. حضرت امام خمینی^(ره) در سال 1361 نگران بود که مبادا قضایای انقلاب تحریف شده و به فراموشی سپرده شوند، لذا دستور تأسیس مرکز اسناد را داد و تاریخ شفاهی مانع بسیاری از تحریف‌ها شد و این قضیه باعث شد که ضد انقلاب‌ها هم یاد بگیرند و تاریخ‌نگاری را شروع کنند، منتهی به سبک و سیاق خودشان به خاطره‌گویی‌های افسانه‌ای و بسیار تند و تیز در مورد رژیم گذشته پرداختند، اما نکته‌ای که حائز اهمیت است، این است که دستگاه‌های دولتی ما، تقریباً تا الان نسبت به این قضیه غافل بوده‌اند و دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی به این زمینه اعتنایی نداشته‌اند؛ البته اخیراً در یک یا دو دانشگاه رشته انقلاب اسلامی و تاریخ شفاهی را شروع کرده‌اند که تا اینها جا بیفتند، زمان می‌خواهد، اما کاری که آقایان کردند و با سماجت آن را پیش بردند، یک کار ماندگار شد. در این کار آقای فخرزاده مدیریت را بر عهده داشت. آنها به قضایای دهه‌های 1360 یا 1370 اکتفا نکردند و روی این قضیه کار کردند. امروز ما حتی می‌توانیم در خارج از کشور و دانشگاه‌های دیگر دنیا، بحث نظریه تاریخ شفاهی را به عنوان یک نظریه علمی در تاریخ‌نگاری ارائه کنیم و نمونه‌های موفق خودمان را نیز ارائه کنیم.»

منصوری در پایان گفت: «ما نباید بحث تاریخ شفاهی را یک برنامه محدود ببینیم، تاریخ شفاهی می‌تواند تحلیلی از بسیاری از واقعیت‌های پیچیده جامعه ما را هم ارائه کند، به شرطی که تهیه‌کنندگانش دارای بینش لازم باشند. علاوه بر حوزه هنری، مراکز دیگری هم بحث تاریخ شفاهی را پیگیری کرده‌اند و نکته مهم این است که کار حوزه هنری بر روی دیگران هم تأثیر گذاشته است. آقای فخرزاده حق بزرگی بر گردن ادبیات، تاریخ‌نگاری و دستاوردهای این دوران از تاریخ معاصر ما دارد.»

تاریخ شفاهی از دریچه‌های مختلف دیده می‌شود

امیر ناصر آراسته یکی دیگر از سخنرانان برنامه‌ «سعی سعید» شامل آیین نکوداشت حجت‌الاسلام سعید فخرزاده به پاس 33 سال وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس بود. او مسئولیت هیئت معارف جنگ را بر عهده دارد. این هیئت توسط شهید صیاد شیرازی بنیان گذاشته شده است. امیر ناصر آراسته همچنین مشاور نظامی فرماندهی کل نیروهای مسلح در نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران است. او گفت: «فردی گفت: «ما جزو غواص‌هایی بودیم که از اروندرود برای فتح فاو عبور می‌کردیم، نامردان به اندازه یک گلوله هم از ما پشتیبانی نکردند و حتی یک هواپیما بالای سرمان نفرستادند، ما تنها دل به آب زدیم!» من به او گفتم که تاریخ شفاهی از پنجره‌ها و منظره‌های مختلف دیده می‌شود؛ کسانی مانند شهید بابایی یا شهید همت که در قرارگاه نشسته‌اند، از دریچه‌ای به جنگ نگاه می‌کنند و چیزهایی می‌بینند، کسی که در یک گردان فعالیت می‌کرده، از یک دریچه جنگ را می‌بیند، یک سرباز ساده که آرپی‌جی در دستش بوده و سینه‌اش را سپر می‌کرده، جنگ را از دریچه گروه و دسته خودش می‌بیند. همه این افراد درست می‌بینند، اما امکان دارد که کم ببینند. کسی که در دسته در حال وقایع‌نگاری است، امکان دارد نبیند که در یک گردان یا قرارگاه چه گذشته است؛ هنر از آن کسی است که اینها را جمع‌آوری کند و تاریخ شفاهی ارائه دهد. من به او گفتم که اگر آنها با هواپیما بالای سرتان می‌آمدند و گلوله شلیک می‌کردند و عملیات‌تان لو می‌رفت، نامردی بود، آنها رفتند و در جایی دیگر عملیات کردند و دشمن را متوجه خودشان کردند تا شما بدون آگاهی دشمن از اروند عبور کنید و آنها را غافل‌گیر کنید. کسی که باید این دریچه‌ها را هماهنگ کرده و تاریخ شفاهی را بدون تحریف، کم و کاست و مبالغه ارائه دهد، حاج آقا فخرزاده است.»

در این برنامه حجت‌الاسلام و المسلمین سید مهدی خاموشی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی و محسن مؤمنی شریف، رئیس حوزه هنری و از عرصه‌های فرهنگی و سیاسی و نظامی افرادی مانند مجتبی رحماندوست، علی ططری، علیرضا کمری، رضا امیرخانی، احمد دهقان، فتح‌الله جعفری، عباس سلیمی نمین، محسن کاظمی، گلعلی بابایی، سردار علی ناظری، احمد توکلی و... حضور داشتند.

مجید رجبی معمار، مدیر خانه هنرمندان، حجت‌الاسلام فخرزاده را یک روحانی خدوم پراخلاص و مثمر ثمر معرفی کرد. محسن مؤمنی شریف هم گفت که شهید صیاد شیرازی، آقای فخرزاده را انسان بی‌تکلفی می‌دانست. عباس ملکی، استاد دانشگاه از تأثیر حجت‌الاسلام فخرزاده بر طرح ثبت مبارزات اجتماعی و سیاسی دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی شریف گفت و احمد دهقان، داستان‌نویس به این نکته اشاره کرد که «حجت‌الاسلام فخرزاده در مصاحبه با شهید صیاد شیرازی به‌گونه‌ای عمل کرد که خواننده مطالب به دوران فرماندهی صیاد شیرازی سفر کند و شهید صیاد طوری از خاطرات آن دوران بگوید که انگار همین امروز به فرماندهی رسیده است.» محسن شاه‌رضایی، مدیرکل دفتر الگوسازی و تکریم نخبگانِ بنیاد ملی نخبگان هم گفت که نگاه حجت‌الاسلام فخرزاده به آینده است و علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و ادبیات گفت: «این مجلس برای نکوداشت شیخ حکایت‌جوی، حکایت‌خواه، حکایت‌گر و راوی باوفای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برپا شده است.»

در پایان برنامه‌ «سعی سعید» شامل آیین نکوداشت حجت‌الاسلام سعید فخرزاده به پاس 33 سال وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، از زحمات و تلاش‌های او، از سوی خبرگزاری تسنیم، حوزه هنری و نهادهای مختلف تجلیل به‌عمل آمد.