این 113 عنوان کتاب...

«خرمشهر» در کارنامه دفتر ادبیات و هنر مقاومت

سیده مریم موسوی

05 خرداد 1395

«خرمشهر» در مطالعات جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌قولی «پایتخت جنگ» محسوب می‌شود. این شهر بندری مهم، از نخستین مناطقی بود که در معرض هجوم دشمن قرار گرفت و پس از مدتی مقاومت مردمی، اشغال، و پس از یک سال و اندی، طی یک عملیات بزرگ آزاد شد.

بنابراین برای پرداختن به موضوع خرمشهر، توجه به سه دوره تاریخی اهمیت دارد. ابتدا، دوره مقاومت مردمی است، که رسماً از 31 شهریور 1359 آغاز می‌شود، و تا 4 آبان، که این شهر پس از 34 روز مقاومت نیروهای مدافع در مقابل حملات پی‌درپی هوایی و زمینی دشمن سقوط می‌کند، را شامل می‌شود. مرحله بعد، اشغال خرمشهر است که از 4 آبان آغاز می‌شود و تا 10 اردیبهشت 1361، یعنی شروع عملیات بیت‌المقدس ادامه می‌یابد. قابل ذکر است این عملیات، که منجر به آزادسازی خرمشهر می‌شود، طی چهار مرحله به اجرا درمی‌آید. و در نهایت، فتح خرمشهر است که در تاریخ 3 خرداد 1361 این شهر پس از 575 روز از اشغال نیروهای دشمن آزاد می‌شود.

بدین ترتیب، وقایع متصل به این شهر، به نوعی سرآغاز تاریخ جنگ به حساب می‌آید و از این حیث، همواره یکی از موضوعات مهم و مورد توجه دفتر «ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری» بوده است. این دفتر، در عمر بیست و نه ساله خود، تلاش کرده است که از زوایای مختلف این موضوع مهم را دست‌مایه انتشار آثاری درخور نماید. آثاری که در آن سه ویژگی بارز این موضوع نمایان است، یعنی: مقاومت مردمی در مقابل هجوم متجاوز (عموماً از منظر نیروهای مردمی، که زنان در میان آنان جلوه‌ای خاص دارند)، زندگی در اشغال (بیشتر از منظر اسرای عراقی و اسناد دشمن) و عملیات آزادسازی و جشن پیروزی ملی (عموماً از منظر فرماندهان جنگ و سایر رزمندگان).

با بررسی آثار منتشر شده دفتر ادبیات و هنر مقاومت با قالب‌هایی روبه‌رو می‌شویم که خاطرات از پرکاربردترین آنهاست. خاطرات رزمندگان بسیجی و نیروهای مردمی، خاطرات رزمندگان ارتشی، خاطرات زنان، خاطرات عراقی‌ها، خاطرات اسیران آزادشده ایرانی، خاطرات فرماندهان و سرداران خرمشهر و خاطرات کودکان و نوجوانان ... . سروده‌ها و اشعار هم یکی دیگر از قالب‌هایی است که انعکاس خرمشهر در جنگ تحمیلی را در این آثار می‌توان دید. روایت‌هایی از روزهای مقاومت در خرمشهر در قالب گزارش و یادداشت از دیگر مواردی است که در آثار دفتر ادبیات و هنر مقاومت به چشم می‌خورد.

در این میان شاید رویکرد این دفتر به نشر خاطرات و آثار عراقی‌ها از این حیث یادکردنی باشد. خاطرات افسران عراقی و به بیان دیگر اعترافات آنها به جنایاتی که در زمان اشغال مرتکب شدند اهمیت ویژه‌ای در نمایاندن نیمه دیگر جنگ (جبهه دشمن) دارد.

نقش زنان در دفاع مقدس و نیز حماسه خرمشهر از موضوعات مهم به شمار می‌رود. یکی از دغدغه‌های دفتر ادبیات و هنر مقاومت پرداختن به نقش زنان در جنگ تحمیلی است چنانکه آثار منتشرشده از سوی دفتر در این زمینه نمود بارزی دارد. نقش زنان محدود به زمان و مکان خاصی نمی‌شود. آنها هر جا که سخن از حماسه‌آفرینی است حضور دارند؛ از مرکز پشتیبانی، تدارکاتی و درمانی گرفته تا خطوط مقدم درگیری با دشمن.

در این گونه آثار از آنجا که ذات جنگ‌های دفاعی، مردمی است و قبل از آنکه ارتش وارد جنگ شود مردم مرزنشین با آن درگیر می‌شوند و آسیب می‌بینند، با یک روایت انسانی و نه نظامی روبه‌رو هستیم. جلوه‌های مقاومت و مظلومیت مردم غیر نظامی، آوارگی و کشتار مردم بی‌دفاع خرمشهر، قتل و غارت، رعب و وحشت، تخریب و ویرانی شهر و آزادسازی خرمشهر از موضوعاتی است که در آثار مرتبط با خرمشهر به آنها پرداخته شده است.

این آثار اسناد انکارناپذیری علیه حکومت صدام است. چرا که این رژیم قصد داشت با ویران کردن خرمشهر واقعیت‌های تاریخی و جغرافیایی این شهر را انکار کند و تاریخ جدیدی بنیان گذارد.

با این مقدمه به سراغ 638 عنوان کتابی که دفتر ادبیات و هنر مقاومت از سال 1367 تاکنون به چاپ رسانده است، رفته‌ایم تا با بررسی آنها، عملکرد این دفتر را در انعکاس استراتژی و اهمیت خرمشهر در جنگ تحمیلی نظاره‌گر باشیم.

با بررسی اجمالی این آثار، ضمن رویت آثار پراکنده در میان مجموعه خاطرات، مجموعه زندگینامه‌ها، یادداشت‌ها، پژوهش‌ها و اشعار مشخصاً به 113 عنوان کتاب برمی‌خوریم که در ارتباط با مقاومت و فتح خرمشهر منتشر شده است.

با بررسی کتاب‌های مرتبط با خرمشهر به دو دسته از آثار برمی‌خوریم: الف ـ کتاب‌هایی که کاملاً به موضوع خرمشهر پرداخته‌اند، ب ـ کتاب‌هایی که درصدی از محتوای آن به خرمشهر اختصاص پیدا کرده است؛ ولی از آنجا که در کارهای تحقیقی و پژوهشی مورد استناد قرار می‌گیرند دارای اهمیت هستند. در فهرستی که ذیلاً ارائه شده است، این آثار با عبارتی در انتهای آنها، با عنوان «بخشی مرتبط» از سایر موارد، متمایز شده‌اند.

البته فهرست کتاب‌های مرتبط با خرمشهر به صورت کاربردی تهیه شده و به تفکیک انواع و قالب‌ها فراهم آمده است.

ـ خاطرات رزمندگان

ـ آتش در باران: یادداشت‌های روزانه شهید غلام‌عباس قنادان. نویسنده: زهرا زواریان. 1374. 62 ص. (بخشی مرتبط)

ـ آزادی خرمشهر: خاطرات سپهبد علی صیاد شیرازی. مصاحبه کننده: سعید فخرزاده، تدوین‌گر: احمد دهقان. 1386. 37 ص.

ـ آخرین نگاه. محمد یحیایی، ...؛ به‌کوشش: محمدرضا ملکی. 1375. 134 ص. (بخشی مرتبط)

ـ آلواتان. علی‌محمد ابراهیمی، ... . 1369. 96 ص. (بخشی مرتبط)

ـ آن روزها: خاطرات رزمندگان شهر کرج. به‌کوشش: محمدحسن‌ مقیسه‌. 1372. 135 ص. (بخشی مرتبط)

ـ ای خون آرام باش: مجموعه خاطرات رزمندگان ارتش جمهوری اسلامی ایران به همراه خاطره‌ای از شهید دکتر مصطفی چمران. به‌کوشش: سیدامیر معصومی. 1372. 93 ص. (بخشی مرتبط)

ـ این شرح بی‌نهایت: مجموعه خاطرات یادگاران دفاع مقدس در برنامه شب خاطره. به‌کوشش: فرزاد جمشیدی. 1375. 198 ص. (بخشی مرتبط)

ـ پشت دیوارهای شهر. سیدسعید موسوی. 1385. 64 ص. (بخشی مرتبط)

ـ تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر: خاطرات شفاهی ناخدا یکم هوشنگ صمدی فرمانده گردان تکاوران در خرمشهر. 1393. 299 ص.

ـ تیپ 83. به‌کوشش: سیدمحمدعلی دیباجی. 1370. 107 ص. (بخشی مرتبط)

ـ تیر مستقیم. علی کوهی قمصری. 1376. 87 ص. (بخشی مرتبط)

ـ خاطرات سید. به‌کوشش: مهدی فراهانی. 1375. 220 ص. (بخشی مرتبط)

ـ خداحافظ کرخه. داوود امیریان. 1369. 119 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دشت عباس. محمدرضا خلیلی. 1372. 114 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دفتری از آسمان: یادداشت‌های شهید حسین سوری. نویسنده: حسین سوری. 1369. 108 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دکل ابوذر. سردار فتح‌الله جعفری. 1378. 40 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دیده‌بان: خاطرات هشت دیده‌بان به‌کوشش: حجت‌ ایروانی. 1373. 128 ص. (بخشی مرتبط)

ـ روایت عشق (جلد 1): مجموعه خاطراتی از هشت سال دفاع مقدس. به‌کوشش: غلام‌علی رجایی. 1372. 156 ص. (بخشی مرتبط)

ـ روزهای آخر. احمد دهقان‌. 1371. 200 ص. (بخشی مرتبط)

ـ روزهای هویزه. سیدنظام‌ مولاهویزه‌. 1369. 88ص. (بخشی مرتبط)

ـ ستاره زهیر. سیداسماعیل‌ علائی. 1372. 60 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سفر:‌ یادداشت‌های روزانه شهید حسین کهتری. حسین کهتری. 1375. 251 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سفر جنوب. حبیب‌ غنی‌پور. 1383. 303 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سفر هفتم. نصرالله‌ ایمانی. 1376. 158ص. (بخشی مرتبط)

ـ شانه‌های زخمی خاکریز: خاطرات یک امدادگر جانباز. صباح‌ پیری. 1369. 90 ص. (بخشی مرتبط)

ـ صخره‌های عقیق. سیدحسن‌ شکری. 1371. 67 ص. (بخشی مرتبط)

ـ فصل دست‌های سبز. رضا عبد فروتن. 1372. 142 ص. (بخشی مرتبط)

ـ کوهستآنهای وحشی ماووت. رسول‌ زارع‌زاده‌. 1375. 152 ص. (بخشی مرتبط)

ـ گردان عاشقان. اصغر آبخضر. 1368. 85 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مخمل یادها. محسن‌ مطلق‌. 1372. 113 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مردان جنگ. به‌کوشش: سیدحسین‌ میرپور. 1374. 335 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مین نخودی. به‌کوشش: داوود امیریان‌. 1375. 85 ص. (بخشی مرتبط)

ـ نقطه رهایی. گل‌علی بابایی. 1369. 192ص. (بخشی مرتبط)

ـ نمازی در آتش و خون. حسین گلچین. 1372. 168 ص. (بخشی مرتبط)

ـ هنگامه شوق: خاطرات برادر جانباز محمدحسین حسینی نیک. مهدی فراهانی. 1374. 70 ص. (بخشی مرتبط)

ـ یاد ایام (جلد 1). حمید داوودآبادی. 1374. 254 ص. (بخشی مرتبط)

ـ یادداشت‌های خرمشهر: نامه‌ها و یادداشت‌های شهید بهروز مرادی. به کوشش دفتر ادبیات و هنر مقاومت. 1370. 39 ص.

ـ یادداشت‌های سوسنگرد. غلامرضا صادق‌زاده‌. 1369. 72 ص. (بخشی مرتبط)

ـ یاد یاران. حمید داوودآبادی. 1370. 175 ص. (بخشی مرتبط)

ـ خاطرات آزادگان

ـ اسیر کوچک: خاطرات شفاهی غلامرضا رضازاده‌. مصاحبه‌ و تدوین‌ حسین‌ نیری. 1383. 168 ص. (بخشی مرتبط)

ـ بعد از بهار. نویسنده: داوود افشاری فرکی. 1371. 66 ص. (بخشی مرتبط)

ـ چشم در چشم آنان: خاطرات خواهر آزاده فاطمه ناهیدی. به کوشش: مریم شانکی. 1375. 143 ص. (بخشی مرتبط)

ـ روزنه‌ای به آسمان: خاطرات اسیر آزادشده ایرانی معصومه آبادی. به کوشش:‌ مریم شانکی. 1372. 56 ص. (بخشی مرتبط)

ـ فصل بلند غربت. حسین‌علی خدایگانی. 1371. 138 ص. (بخشی مرتبط)

ـ خاطرات زنان

ـ پائیز 59: خاطرات زهره ستوده. تدوین و نگارش: سیده رقیه میرابوالقاسمی، مصاحبه: اعظم حسینی و ناهید سلمانی. 1386. 120 ص.

ـ پوتین‌های مریم: خاطرات مریم امجدی. نویسنده: فریبا طالش‌پور. 1381. 160 ص.

ـ خانه‌ام همین جاست: خاطرات افسانه قاضی‌زاده. مصاحبه و تدوین گلستان جعفریان. 1386. 103 ص.

ـ خرمشهر خانه رو به آفتاب: گفت‌وگو با صدیقه زمانی همسر شهید عبدالرضا موسوی. مصاحبه کنندگان: هدایت‌الله بهبودی، احد گودرزیانی و مرتضی سرهنگی. 1386. 30 ص.

ـ خرمشهر کو جهان‌آرا: گفت‌وگو با صغرا اکبر نژاد همسر شهید سید محمد جهان‌آرا. مرتضی سرهنگی، هدایت الله بهبودی، احد گودرزیانی. 1379. 35 ص.

ـ دا. خاطرات سیده زهرا حسینی، به اهتمام: سیده اعظم حسینی. 1387. 812 ص.

ـ دختران اُ پی دی: خاطرات مینا کمایی. مصاحبه و تدوین: لیلا محمدی. 1381. 117 ص. (بخشی مرتبط)

ـ در کوچه‌های خرمشهر. به‌کوشش: مریم‌ شانکی. 1370. 182 ص.

ـ کفش‌های سرگردان: خاطرات سهیلا فرجام‌فر. نویسنده: سهیلا فرجام‌فر. 1381. 180 ص. (بخشی مرتبط)

ـ گل سیمین: خاطرات سهام طاقتی. مصاحبه و تدوین: ناهید سلمانی. 1381. 112 ص.

ـ یکشنبه آخر: خاطرات معصومه رامهرمزی. نویسنده: معصومه رامهرمزی. 1383. 229 ص.

ـ خاطرات عراقی‌ها

ـ آتش و خون در خرمشهر: خاطرات سرهنگ دوم ستاد خالد سلمان محمود کاظمی. مصاحبه‌کننده، گردآورنده و مترجم: محمدنبی ابراهیمی. 1386. 119 ص.

ـ آخرین شب در خرمشهر: خاطرات کامل جابر. مترجم: فاتن سبزپوش. 1386. 71 ص.

ـ اسرار جنگ‌ تحمیلی به‌ روایت‌ اسرای عراقی (جلد 2). مصاحبه‌گر: مرتضی سرهنگی. 1368. 172 ص. (بخشی مرتبط)

ـ اسرار جنگ‌ تحمیلی به‌ روایت‌ اسرای عراقی (جلد 6). مصاحبه‌گر: مرتضی سرهنگی. 1370. 95 ص. (بخشی مرتبط)

ـ اسرار جنگ‌ تحمیلی به‌ روایت‌ اسرای عراقی (جلد 7). مصاحبه‌گر: مرتضی سرهنگی. 1370. 111 ص. (بخشی مرتبط)

ـ اعترافات: خاطرات سرهنگ عراقی. نویسنده: عبدالعزیز قادر السامرایی؛ مترجم‌: عبدالرسول ‌رضاگاه‌. 1375. 69 ص. (بخشی مرتبط)

ـ بادهای برفی: خاطرات سروان عراقی احمد غانم الربیعی. مترجم محمدنبی ابراهیمی. 1383. 106 ص.

ـ توفان سرخ: خاطرات سرهنگ عراقی عبدالعظیم الشکرچی. مترجم: عبدالرسول رضاگاه. 1375. 54 ص. (بخشی مرتبط)

ـ جاده‌های دوزخ: خاطرات سه تن از افسران اسیر عراقی. نویسندگان: احمد علی عبدالله‌، صباح نوری، علی حسن حسین الحسینی؛ ترجمه‌: محمدحسین زوارکعبه‌. 1375. 160 ص. (بخشی مرتبط)

ـ جنایت‌های ما در خرمشهر: خاطرات افسران عراقی از جنگ خرمشهر. گردآورنده و مترجم: محمدنبی ابراهیمی. 1386. 204 ص.

ـ حمله بزرگ: خاطرات سرهنگ دوم عراقی موفق اسعدالدجیلی. مترجم محمدحسین زوارکعبه. 1386. 140 ص.

ـ خرمشهر در آتش: خاطرات سرهنگ عراقی رضا الصبری. مترجم:‌ عبدالرسول رضاگاه. 1375. 58 ص.

ـ رازهای دوران پرالتهاب: خاطرات سروان عراقی ثامر حمود الخالصی. مترجم محمدحسین زوارکعبه. 1386. 107 ص.

ـ زوزه مرگ: خاطرات اسرای عراقی. ترجمه‌: محمدحسن‌ مقیسه‌. 1375. 139 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سنگرهای شناور. ترجمه‌: حمید محمدی. 1373. 125 ص. (بخشی مرتبط)

ـ عبور از آخرین خاکریز: خاطرات یک پزشک عراقی. مترجم: محمدحسین زوارکعبه. 1368. 192 ص. (بخشی مرتبط)

ـ عبور از دجله: خاطرات افسران عراقی. مترجم: حمید محمدی. 1372. 120 ص. (بخشی مرتبط)

ـ گردان گمشده: خاطرات سرگرد عراقی عزالدین مانع. مترجم محمدنبی ‌ابراهیمی. 1386. 111 ص.

ـ مأموریت در خرمشهر: خاطرات سرهنگ عراقی صبار فلاح‌ اللامی؛ مترجم‌: مهرداد آزاد. 1376. 168 ص.

ـ هنگ سوم. نویسنده: مجتبی الحسینی، ترجمه‌: محمدحسین‌ زوارکعبه‌. 1370. 348 ص. (بخشی مرتبط)

ـ هجرت پرستوها. به کوشش: حسین حداد. 1375. 70 ص. (بخشی مرتبط)

ـ گزارش و سفرنامه

ـ آخرین گزارش. سید یاسر هشترودی. 1371. 110 ص. (بخشی مرتبط)

ـ پابه‌پای باران:‌ دو گزارش از خرمشهر. مرتضی سرهنگی، هدایت‌الله بهبودی. 1369. 43 ص.

ـ حکایت آنان که بقا را در بلا دیدند. سپیده کاشانی. 1375. 124 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سفر به نیستان. نوشته: عزت‌الله رادمنش، تدوین: امیر معصومی. 1373. 120 ص. (بخشی مرتبط)

ـ شهر خاکستری: گزارشی از منطقه جنگی. اسدالله‌ مشایخی، سید یاسر هشترودی. 1370. 64 ص. (بخشی مرتبط)

ـ یادنامه و زندگینامه

ـ خواب‌ها و خاطره‌ها. رحیم‌ مخدومی. 1381. 61 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مردان درد. رحیم‌ مخدومی. 1370. 79 ص. (بخشی مرتبط)

ـ یادگار سرداران. به‌کوشش: محمدعلی صمدی. 1376. 112 ص. (بخشی مرتبط)

ـ ادبیات (شعر و داستان)

ـ باران اخم: گزیده شعر جنگ. علی موسوی گرمارودی. 1373. 69 ص.(بخشی مرتبط)

ـ بازوان مولایی: گزیده شعر جنگ. مرتضی امیری اسفندقه. 1373. 70 ص. (بخشی مرتبط)

ـ در حاشیه شط. به‌کوشش: محمدحسین‌ ملک‌جعفریان‌. 1372. 111 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دیدار. داوود بشیری. 1372. 47ص. (بخشی مرتبط)

ـ روزهای خرمشهر. نویسنده: مرتضی سرهنگی؛ تصویرگر: پرویز اقبالی. 1376. 24 ص.

ـ سرود مردان آفتاب. غلامرضا عیدان‌. 1368. 90 ص. (بخشی مرتبط)

ـ صلح: مجموعه داستان. مجید قیصری. 1374. 80 ص. (بخشی مرتبط)

ـ کاروان سپیده. حمید سبزواری. 1373. 87 ص. (بخشی مرتبط)

ـ گزیده شعر جنگ و دفاع مقدس. انتخاب‌ و توضیح‌: حسن‌ حسینی. 1381. 331 ص. (بخشی مرتبط)

ـ هزار دامن گل سرخ. سپیده‌ کاشانی. 1373. 104 ص. (بخشی مرتبط)

ـ تاریخ و نقد

ـ حزب بعث و جنگ (جلد 1). نویسنده: خالد حسین النقیب، مترجم: محمدحسین زوار کعبه. 1368. 174 ص.

ـ حزب بعث و جنگ (جلد 2). نویسنده: خالد حسین النقیب، مترجم: محمدحسین زوار کعبه. 1368. 136 ص.

ـ خرمشهر در اسناد ارتش عراق. تدوین: اصغر کاظمی. 1375. 462 ص.

ـ سازش: حکایت همکاری تسلیحاتی عراق و اسرائیل در جنگ تحمیلی. نویسنده: سرگرد فؤاد الدلیمی، مترجم: محمدنبی ابراهیمی. 1376. 49 ص. (بخشی مرتبط)

ـ نقد جنگ: بررسی و تحلیل چند عملیات بزرگ. فیصل الجبوری، مترجم:‌ محمدحسین مقیسه. 1375. 59 ص. (بخشی مرتبط)

ـ کودک و نوجوان

ـ از خرمشهر بگو: خاطرات کودکان و نوجوانان. بازنویس‌: رضا بنده‌خدا. 1374. 40 ص.

ـ ای ایران: مجموعه شعر. جعفر ابراهیمی (شاهد). 1375. 40 ص. (بخشی مرتبط)

ـ پرنده‌ها دوباره اوج می‌گیرند. یوسف قوجق. 1373. 55 ص. (بخشی مرتبط)

ـ پروانه در چراغانی. مرجان فولادوند. 1379. 83 ص. (بخشی مرتبط)

ـ خاطرات سال‌های نبرد: خاطرات شهید علی صیاد شیرازی. انتخاب و ساده‌نویسی: محسن مؤمنی. 1378. 166 ص. (بخشی مرتبط)

ـ دارا انار دارد. به کوشش: حسین حداد. انتخاب و مقدمه: مصطفی رحماندوست. 1375. 64 ص. (بخشی مرتبط)

ـ سایت پنج آزاد شد. به کوشش: حسین حداد. 1375. 110 ص. (بخشی مرتبط)

ـ صدای پوتین‌ها. به کوشش: حسین حداد. 1376. 72 ص. (بخشی مرتبط)

ـ فرمانده جدید. حسین نیری. 1381. 104 ص. (بخشی مرتبط)

ـ فرمانده‌ شهر: براساس‌ زندگی شهید محمدعلی جهان‌آرا. داوود بختیاری دانشور. 1383. 80 ص.

ـ گل و ستاره: مجموعه شعر. به کوشش: حسین حداد، انتخاب و مقدمه: مصطفی رحماندوست. 1376. 79 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مثل رود پرخروش. نویسنده: بهمن‌ پگاه‌راد. 1380. 114 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مثل ظهر عاشورا: مجموعه شعر برای نوجوانان. سروده حمید هنرجو؛ تصویرگر: نیلوفر میرمحمدی. 1376. 24 ص. (بخشی مرتبط)

ـ مثل من به انتظار: مجموعه شعر برای نوجوانان. سروده جواد محقق. 1374. 32 ص. (بخشی مرتبط)

معرفی توصیفی برخی از آثار شاخص این فهرست

جنایت‌های ما در خرمشهر

این کتاب شامل اعترافات مهم افسران عراقی از جنایت‌هایی است که در زمان اشغال خرمشهر مرتکب شدند. اعترافاتی از قبیل کشتار مردم مظلوم و بی‌دفاع خرمشهر، قتل و غارت و ایجاد رعب و وحشت، تخریب و ویرانی شهر، تعدی به جان و مال و ناموس مردم خرمشهر، شست‌وشوی مغزی مردم برای گرایش آنها به حزب بعث.

از اعترافات دیگر این افسران تعدی به زنان در خرمشهر است. افسران عراقی با اجازه رسمی از صدام خود را برای انجام هر کاری مجاز می‌دانستند از جمله تعدی به زنان. صدام به طور مستقیم افسران خود را تشویق به ازدواج با زنان خرمشهر می‌کرد تا خرمشهر با عراق از لحاظ روانی و خانوادگی درهم آمیزد.

از مواردی که در اعترافات افسران عراقی با آن روبه‌رو می‌شویم، تشکیل جلسات افسران رژیم بعثی برای تصمیم‌گیری در نحوه تصرف خرمشهر چه از نظر سیاسی و چه از نظر نظامی است.

حزب بعث به سرکردگی صدام حسین درصدد بود تا ساکنین خرمشهر، که عموماً عرب هستند، را با خود موافق کند. آنها سعی داشتند با تأکید بر قومیت عربی، دامن زدن به اختلافات قومی و طایفه‌ای، طرح شعار آزادسازی نه کشورگشایی، تشکیل ایالت عربی جدید و حمایت از عرب‌ها در ایجاد یک انقلاب داخلی که خواستار استقلال و خودمختاری باشد، به اهداف از پیش تعیین‌شده خود برسند.

همچنین درمی‌یابیم رژیم بعث با حمایت کشورهای ابرقدرت به‌خصوص آمریکا با هدف تقسیم ایران به چند دولت و جداسازی منطقه خوزستان به ایران حمله کرد.

در ضمن، در این کتاب به علل موفقیت رزمندگان جمهوری اسلامی در آزادسازی خرمشهر از منظر افسران عراقی اشاره شده است.

مأموریت در خرمشهر

این کتاب خاطرات سرهنگ عراقی صبار فلاح اللامی، از فرماندهان برجسته ارتش عراق در جنگ تحمیلی است. با مرور خاطرات این سرهنگ عراقی با موارد ذیل روبه‌رو می‌شویم.

اسرار ارتش عراق از نظر توانایی و آمادگی قبل از آغاز جنگ، آغاز حمله به ایران به دستور صدام، اشغال هویزه و خرمشهر و جنایات، غارت و تجاوزهای وحشیانه بعثی‌ها در این مناطق، اسرار شکست حصر آبادان، پیروزی نیروهای ایرانی در عملیات آزادسازی خرمشهر، عملیات بدر و عملیات فاو، استفاده از سلاح‌های شیمیایی توسط عراق، حمایت دول خارجی از این کشور، پایان جنگ و مشکلات دولت عراق، ... و در نهایت پناهنده شدن نویسنده به ایران.

دا

«دا» خاطرات سیده زهرا حسینی از روزهای پرالتهاب مقاومت مردمی، اشغال و فتح خرمشهر است که سیده اعظم حسینی آن را به رشته تحریر درآورده است.

راوی که متولد بصره است، در کودکی به همراه خانواده به خرمشهر مهاجرت می‌کند. او در خانواده‌ای مذهبی پرورش می‌یابد.

با شروع جنگ تحمیلی در حالی که در دوران نوجوانی به سر می‌برد و هفده سال بیشتر ندارد، احساس وظیفه می‌کند و با حضور در مراکز درمانی، خطوط مقدم جبهه و قبرستان خرمشهر (جنت‌آباد) به فعالیت می‌پردازد. او در قبرستان به کار غسل دادن و کفن کردن شهدای زن مشغول می‌شود و با صحنه‌های دلخراش و ناراحت‌کننده‌ای روبه‌رو می‌شود اما بدون خستگی و ناامیدی به کارش ادامه می‌دهد.

شهادت پدر و برادر از حوادثی است که راوی با آن روبه‌رو می‌شود اما خللی در عزم و اراده او وارد نمی‌کند و حتی در مراسم کفن و دفنشان مشارکت می‌کند.

با حضور در خطوط مقدم جبهه از ناحیه کمر مجروح می‌شود و این حادثه او را تا قطع نخاعی پیش می‌برد.

سقوط خرمشهر، زندگی در اردوگاه‌های جنگ‌زدگان، ازدواج و صاحب فرزند شدن، زندگی در آبادان و تهران از حوادث گوناگونی است که در این کتاب با آن روبه‌رو می‌شویم.

این کتاب از نمونه خاطرات باارزش روایی است که از روایتی پخته و منسجم بهره گرفته است. تداعی معانی، تک‌گویی درونی، که بر پایه جریان سیال ذهن قرار می‌گیرد، و جزئی‌پردازی از شگردهای این کتاب است. جزئی‌پردازی ذهن خواننده را با صحنه‌ها و حوادث درمی‌آمیزد و احساس راوی را به شایستگی به مخاطب انتقال می‌دهد. توصیفات نیز نقش مهمی در تصویری کردن ماجراها و مکآنها و صحنه‌های حوادث دارد. مجموع این خصوصیات اثری موفق و درخور توجه از زیرمجموعه ادبیات پایداری به‌خصوص در حیطه خاطرات زنان به وجود آورده است.

یکشنبه آخر

این کتاب خاطرات معصومه رامهرمزی است. راوی متولد شهر آبادان است. خاطراتی از دوران خوش کودکی مثل نان پختن مادر و پیچیدن عطر نان و بوی زندگی در خانه، خاطراتی از برادران و خواهران،‌ خاطره مرگ پدر و مسافرت به قم برای زیارت قبرش از مواردی است که در ابتدای کتاب به آن اشاره شده است. درگیری نیروهای انقلابی با گروه‌های منافقین، شروع جنگ، بمباران و مهاجرت مردم بی‌دفاع، فعالیت‌های امدادگری، شهادت برادر، مهاجرت به شیراز و اعزام دوباره به آبادان، فعالیت‌های امدادرسانی در بیمارستان طالقانی، دیدار امام خمینی(ره) و کمک‌رسانی به روستاهای اطراف آبادان از مواردی است که در قالب خاطرات تلخ و شیرینی در کتاب بیان شده است. در لابه‌لای خاطرات به عملیات بیت‌المقدس و آزادی خرمشهر هم اشاره شده است.

آزادی خرمشهر

خاطرات سپهبد شهید علی صیاد شیرازی و بخشی از کتاب «ناگفته‌های جنگ» است. در این کتاب در لابه‌لای خاطراتی که نقل شده است به شرح عملیات بیت‌المقدس، که منجر به آزادی خرمشهر شد، پرداخته شده است. محورهای عملیاتی، مراحل عملیات، لشکرهای شرکت‌کننده در عملیات، پیشروی‌ها، تعداد اسرا، امدادهای الهی، هراس نیروهای عراقی از رزمندگان و اهمیت آزادسازی خرمشهر از مواردی است که در این کتاب به آنها اشاره شده است. اخلاص رزمندگان، وحدت و یکپارچگی، استقامت، اطاعت از ولایت و توکل به خدا کلید پیروزی در عملیات بیت‌المقدس بوده است. در پایان هم به پیام امام خمینی(ره) به مناسبت فتح خرمشهر اشاره شده است.

تکاوران نیروی دریایی درخرمشهر

از میان خاطرات سربازان نیروی دریایی ارتش کتاب «تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر» ویژگی ممتازی دارد. این کتاب در دو بخش «از تولد تا انقلاب»، و «انقلاب، جنگ و خرمشهر» تدوین شده است.

مقاومت سی و چهار ‌روزه و آزادی خرمشهر نقطه عطفی در دوران دفاع مقدس به شمار می‌رود. از عناصر پررنگ و مؤثر در روزهای مقاومت و آزادسازی این شهر تکاوران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بودند که با جانفشانی و ایثار حماسه‌ای ماندنی آفریدند.

کتاب «تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر» با روایت خاطرات ناخدا یکم هوشنگ صمدی، فرمانده گردان تکاوران در خرمشهر، نقش و جایگاه تکاوران در پیروزی و آزادسازی خرمشهر را به تفصیل بیان می‌کند.

یادداشت‌های خرمشهر

شهید بهروز مرادی از جوانانی بود که از همان روزهای آغاز جنگ برای بیرون راندن دشمن متجاوز در جبهه‌ها حضور پیدا کرد و این حضور تا فتح خرمشهر و پس از آن هم تا عملیات کربلای پنج ادامه یافت. در این کتاب کوچک که به یادداشت‌ها و نامه‌های وی اختصاص یافته‌است، خاطرات او از روزهای 17 فروردین 1361 تا 26 تیر ماه 1361 (دورانی که رزمندگان برای عملیات آزاد سازی خرمشهر آماده می‌شدند) و پیدا کردن باقی‌مانده جسد یکی از همرزمانش، پس از فتح خرمشهر، به ثبت رسیده‌است. نامه‌هایی که نوشته‌است، خاطراتی مربوط به همان دوران را در بر دارد و حکایت از قلب پاک و اراده محکمش برای بیرون راندن دشمن داشته، در عین حال، ناراحتی او را از تهاجم فرهنگی موجود در شهری مانند تهران بیان می‌دارد.

خرمشهر در اسناد ارتش عراق

در این کتاب چگونگی اشغال خرمشهر و پیامدهای آن، از طریق بررسی بخشی از اسناد به دست آمده از ارتش عراق ارزیابی شده است. این کتاب در شش فصل و با تکیه بر اسناد و مدارک به دست آمده، آغاز حمله و اشغال تا آزادسازی خرمشهر را شرح داده است.

از اسناد به دست آمده از یگآنهای تحت امر سپاه سوم و به خصوص لشکر سوم زرهی عراق این‌طور برمی‌آید که در آغاز تهاجم، جداسازی خوزستان هدف اصلی ارتش عراق بوده است. دشمن بعد از تهاجم برخلاف اندیشه خود با مقاومت مردم روبه‌رو می‌شود و با بمباران و تخریب شهر سعی می‌کند مردم را از مقاومت باز دارد. به رغم مقاومت مردم در نهایت پس از 34 روز خرمشهر به اشغال نیروهای عراقی درمی‌آید. اشغال خرمشهر اولین و آخرین دستاورد مهم ارتش عراق در جنگ تحمیلی بود.

اسناد به دست آمده از ارتش عراق حاکی از غارت اموال خرمشهر توسط فرماندهان، افسران، درجه‌داران و سربازان آن ارتش است. اگر هم در اسنادی با موارد معدودی مواجه شویم که نظامیان عراقی از غارت و چپاول اموال غیر نظامی منع شده‌اند دلیلش این است که حزب بعث و فرماندهان، خود را صاحب غنایم می‌دانستند.

این اسناد دلالت دارد بر اینکه نظامیان عراق با اجازه سران حکومتی دست به تخریب زده‌اند. تخریب تأسیسات گران‌قیمت و لوله‌های نفتی، قطع سیم‌های برق و تلفن، انهدام قایق‌ها، تخریب راه‌آهن، انهدام دکل‌های برق فشار قوی، تخریب خانه‌های مسکونی و حتی تخریب نخلستآنهای شهر از مواردی است که طبق اسناد به آنها اشاره شده است.

ای ایران

مجموعه شعری است سروده جعفر ابراهیمی (شاهد). این کتاب مجموعه‌ای از اشعار جنگ و یادگاری از روزهای ایثار و شهادت است که برای کودکان و نوجوانان، از تاریخ 6/7/59 تا 17/6/71، عمدتاً در روزهای دفاع مقدس، در جبهه، و زیر باران گلوله‌های توپ و تفنگ و مسلسل در داخل سنگرها، سروده شده‌اند و هر یک، نشانی از واقعه‌ای در مقطع خاصی از زمان دارند. این مجموعه در بردارنده 27 قطعه شعر کوتاه، ساده و روان است و مطالب آنها در باب موضوع‌هایی چون «وطن، عزیمت رزمندگان برای جنگ، مقام شهید و راه او، ایثار و فداکاری رزمندگان، ایمان و استقامت، فتح و پیروزی، انتظار فرزند برای بازگشت پدر و ...» است. ای ایران، خداحافظی، شاگرد جنوب، همسنگر دلیرم، خورشید پیروزی و شعر شهادت بعضی از عناوین این سروده‌هاست. از میان این مجموعه شعر، قطعه شعر خرمشهر به طور مشخص درباره اشغال خرمشهر به دست دشمن و آرزوی شاعر برای پیروزی و بازگشت به آن سروده شده است.

فرمانده‌ شهر

از مجموعه قصه فرماندهان است که بر اساس زندگی شهید محمد جهان‌آرا نگاشته شده است. این کتاب در چند فصل از دوران کودکی، فعالیت‌های دینی در مساجد و شرکت در کلاس‌های قرآنی، فعالیت‌های انقلابی در دانشگاه و عضویت در گروه منصورون، تشکیل گروه‌های فرهنگی و نظامی با هدف حراست از نظام نوپای انقلاب اسلامی در خرمشهر، ازدواج، فرماندهی سپاه خرمشهر، پایه‌گذاری جهاد سازندگی و در نهایت لحظه سرخ عروج و پر کشیدنش سخن گفته است. در لابه‌لای خاطراتی که در این کتاب نقل شده است از مهربانی، شجاعت، ایمان، هوش و ذکاوت و درایت این شهید سخن به میان آورده شده است.

پابه‌پای باران

این کتاب، حاوی دو گزارش در مورد خرمشهر در دوران دفاع مقدس است. گزارش اول «پا به پای باران» و گزارش دوم «در مه» نام دارد. گزارش اول مربوط به یک بازدید از خرمشهر و مسجد جامع آن و آبادان در سال 1367 است و می‌گوید که «تقریباً هیچ دیوار سالمی برای مسجد باقی نمانده‌است. بازدیدکنندگان برای رفتن به سمت اروند رود دچار مشکل می‌شوند و به سختی اجازه تردد می‌گیرند. از خرمشهر به اهواز باز می‌گردند. آبادان هم مثل خرمشهر ویران است. در آبادان برای اقامت به مدرسه علمیه امام جعفر صادق(ع) می‌روند. همه جا آثار گلوله‌های توپ و خمپاره دیده می‌شود.» گزارش دوم، «در مه»، نیز در مورد خرمشهر است. در این گزارش نیز یادی از مسجد جامع شده و اثرات جنایات و حمله‌های ارتش صدام به این شهر ذکر شده‌ است. در این میان با چند نفر از اهالی نیز صحبت شده ‌است.

روزهای خرمشهر

خرمشهر از اولین شهرهایی بود که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به اشغال سربازان عراقی درآمد. کتاب حاضر، داستان کوتاهی است از تصرف و آزادی خرمشهر، که به زبانی مناسب، همراه با تصاویر برای کودکان، نگاشته شده است. مردم بی‌دفاع و بی‌سلاح خرمشهر پس از مدتی مقاومت مجبور به ترک شهر و خانه‌های خود شدند. اما با رشادت رزمندگان پس از نوزده ماه این شهر، که دیگر خونین شهر شده بود، آزاد شد. تصاویر تانک‌هایی که به داخل خیابآنها و کوچه‌ها نفوذ کرده‌اند و کشتی‌هایی که در بندر منهدم شده و از بین رفته‌اند و نیز سربازان عراقی که فاتحانه روی دیوارهای شهر می‌نویسند ما آمده‌ایم که بمانیم، گواهی بر اسارت و مظلومیت این شهر است.

صلح

این کتاب مجموعه‌ای است با 6 عنوان داستان. «یک بوم غلتون»، «عروسک‌ها»، «آخرین غروب تجاوز»، «بار»، «صلح»، «سلام سرگرد» عناوین داستآنهاست. از میان این مجموعه داستان که هر کدام به نحوی با دفاع مقدس در ارتباط است، «آخرین غروب تجاوز»، به خرمشهر و اشغال آن به دست دشمن اختصاص دارد. داستان رزمنده جوان مجروحی است که در آخرین ساعات مقاومت خرمشهر با سه پیرزن، که در خرابه‌ای در زیر آتش خمپاره پناه گرفته و منتظر راه نجاتی هستند، برخورد می‌کند. نجات جان این سه پیرزن بی‌پناه که یکی از آنها مجروح است دغدغه این رزمنده جوان است. مقاومت مردم بدون سلاح و امکانات، بارش آتش گلوله و خمپاره از سوی دشمن و درماندگی و استیصال مردم جامانده از موضوعات این داستان است.