مستخدمان و مستشاران بیگانه در مشهد

غلامرضا آذری خاکستر

25 آبان 1394

مطالعات مشهدپژوهی در یک دهه اخیر با تمرکز بر تاریخ معاصر توانسته است پاسخ مناسبی برای پژوهشگران این عرصه فراهم کند. اغلب پژوهش‌های تاریخ محلی با رویکرد به موضوعات جدید و استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی، موجب شده‌اند، تا منابع تولیدشده بخش عمده‌ای از نیاز دانشجویان و محققان را برآورده نمایند. علی نجف‌زاده پژوهشگر تاریخ و مدرس گروه تاریخ دانشگاه بیرجند پس از چاپ و انتشار کتاب‌های همچون تاریخ تئاتر مشهد: از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی[1] و گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون[2] در سومین اثر تحقیقی‌اش به بررسی کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد از دوره قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته است. این کتاب در پاییز 1394 در 994 صفحه توسط انتشارات انصار و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز شمال شرق با قیمت 40000 تومان در شمارگان 1000نسخه چاپ و منتشر شده است.

 پیشینه پژوهش پیرامون حضور کشورهای بیگانه در مشهد نشان می‌دهد در سال‌های گذشته افزون بر کتاب فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی آمریکایی‌ها در مشهد[3]، چندین مقاله هم در این زمینه نوشته و در مجلات[4] معتبر علمی منتشر شده‌اند.

نویسنده با بررسی منابع اعم از کتاب‌ها، اسناد، عکس، گفتگوهای تاریخ شفاهی و گزارش‌ها و خبرها و مقالات منتشر شده در روزنامه‌ها، این کتاب را تألیف کرده است. به طور کلی نویسنده با استناد به 91 منبع و مآخذ که برجسته‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: خاطرات آقابکوف، سیاحت‌نامه کلنل استوارت، جنگ جهانی در ایران، خاطرات فردریک اوکانر، سفرنامه خانیکف، کتاب‌های سرپرسی سایکس، رابینو، دیکسون، دالمانی، ریچاردز، کرزن، گروته، هیل، وامبری، هنری موزر، مک گرگر و... جدیدترین کتاب در حوزه تاریخ محلی مشهد را منتشر کرده است.

همچنین نویسنده با استناد به 38 کتاب اسنادی کوشش نموده تا از اسناد منتشر شده توسط انتشارات وزارت امورخارجه، سازمان اسناد ملی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و مجموعه‌های منتشر شده به صورت شخصی که به گونه‌ای اشاره به حضور مستخدمان و مستشاران کشورهای بیگانه در مشهد دارد، استفاده نماید. پژوهش‌ها و تحقیقات بخش دیگری از مستندات کتاب کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد را تشکیل می‌دهند. به طوری که 76 پژوهش در این کتاب کاربرد داشته‌اند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: تحقیقاتی که توسط نویسندگانی همچون؛ غلامرضا ریاضی(راهنمای مشهد)، رامین رامین‌نژاد (تاریخ لشکر خراسان)، غلامرضا جلالی(مشهد در بامداد نهضت امام خمینی(ره))، سهیلا ترابی فارسانی (تجار، مشروطیت و دولت مدرن)، کاوه بیات (صولت السلطنه هزاره و شورش خراسان)، یوسف متولی حقیقی (تاریخ معاصر مشهد)، حسین مکی (تاریخ بیست ساله ایران) و ...انجام شده‌اند.

 استفاده از 66 مقاله منتشر شده در مجلات علمی و مطبوعات دیگر مستندات نویسنده را تشکیل می‌دهد. علاوه بر موارد ذکر شده، استناد به حدود 70 روزنامه یا هفته نامه از جمله؛ روزنامه‌های محلی همچون؛ آزادی، آفتاب شرق، تازه بهار، چمن، یغما، دادگستران، طلوع خراسان، مهر منیر، راستی، الکمال، بشارت، بهار، اخبار تازه روز، سنگر خاور، نور خراسان، هیرمند و... بخشی از ارجاعات کتاب را تشکیل می‌دهند. نویسنده تلاش کرده تا از منابع تاریخ شفاهی به صورت معدود استفاده کند به خاطر حساسیت‌های کنسولگری‌ها و عدم ارتباط افراد با آن‌ها و مشکلات فراروی آن نتوانسته است از تاریخ شفاهی بهره ببرد و جای پژوهش در این زمینه برای علاقمندان به مباحث تاریخ شفاهی باز است. اگرچه درباره سایر مشاغل همچون پزشکان و مهندسان خارجی در مشهد به صورت پراکنده مصاحبه‌های تاریخ شفاهی انجام شده و در بعضی از موارد پروژه‌های خاصی به برخی از پزشکان خارجی در مشهد اختصاص داده شده است. بخصوص در طرح تاریخ پزشکی مشهد با 31 نفر از پزشکان قدیمی حدود 116 ساعت مصاحبه انجام شده است. یک سوم این مصاحبه‌ها اختصاص به پزشکان خارجی در مشهد دارد. یا درباره برخی از مهندسان در صنعت قند مشهد، مباحث آموزشی و اصل چهار مصاحبه‌های تاریخ شفاهی انجام شده‌اند، ولی نویسنده همانند دیگر آثارش، فقط به منابع، اسناد و مطالب روزنامه‌ها اکتفا کرده است.

علیرضا رشیدیان استاندار خراسان رضوی در سرسخن کتاب با اشاره به کلیاتی از موضوع کتاب، کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد به نگارش کتاب در حوزه مشهدشناسی پرداخته است. «با اینکه تا کنون در حوزه مشهدشناسی کتاب‌های متعددی به چاپ رسیده است اما روند جهانی شدن در رویه روبه رشد و شناخته شدن آن به عنوان دومین کلان شهر مذهبی و وضعیت آینده‌اش، روز بروز بر اهمیت شناخت و آگاهی از تاریخ این شهر می‌افزاید.»

نویسنده در مقدمه کتاب به ساختار و علل و اهداف شکل‌گیری نمایندگی‌ها، کنسولگری‌ها، عملکرد و رابطه آن‌ها با والیان و استانداران اشاره نموده و علت کم‌دوام بودن برخی از کنسولگری‌ها نظیر ترکیه، لهستان، چین و هندوستان و ... در این کتاب مورد بررسی قرار داده است.

کتاب در شش بخش تدوین شده است و خواننده در فصل اول به تأسیس کنسولگری روسیه در مشهد و فعالیت‌های جانبی آن آشنا می‌شود. روس‌ها اولین کشور خارجی هستند که در مشهد موفق به تأسیس کنسولگری شدند. این کشور فعالیت رسمی خود را در مشهد با ایجاد کارپردازی شروع کرده است. آن‌ها برای گرفتن اجازه افتتاح کنسولگری ناصرالدین‌شاه قاجار را تحت فشار گذاشتند، ابتدا شاه در برابر تقاضای روس‌ها مقاومت کرد، ولی از آنجا که مجبور بود تعادلی میان اقدامات دو ابرقدرت پدید آورد، در برابر امتیازاتی که برای کشتی‌رانی در کارون به انگلیسی‌ها داده بود، بدان کار رضایت داد. بنابراین در سال 1305 ق./ 1888 م. مسیو ولاسف که قبلاً سرکنسول روسیه در رشت بود در این زمان به عنوان سرکنسول روسیه در مشهد معرفی شد. کنسول‌گری روسیه در سال 1889 م./ 1306 ق. در مشهد گشایش یافت و پرچم روسیه در ساختمانی واقع در محله چهارباغ مشهد نصب شد. مسیو ولاسف تا سال 1896 م./ 1314 ق. کنسول روسیه در مشهد بود. بعد از او م. پونامتیدین در هم ژوئیه 1897 م./ 1314 ق. وارد مشهد شد.

مهم‌ترین مطالبی که در این فصل مورد واکاوی قرار گرفته تأسیس کنسولگری روسیه در دوره قاجار و عملکرد آن از طریق ایجاد موسساتی همچون بانگ استقراضی و درمانگاه خیریه است. سپس نویسنده به عملکرد سرکنسولگری روسیه در دوره رضا شاه به مطالبی از قبیل فعالیت تجارتخانه‌های روسی از زمان کلنل محمدتقی خان پسیان، فعالیت‌های جاسوسی آپرسف، محموله‌های پستی مدرسه لنین و مهاجران روس در مشهد مفصل پرداخته است. سپس به وضعیت کنسولگری در زمان اشغال مشهد توسط روس‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی- عمرانی آن‌ها تا خروج روس‌ها و انحلال کنسولگری مطالبی مستند بیان شده است.

بخش دوم کتاب به سرکنسولگری بریتانیا و عملکرد انگلستان در شهر مشهد اختصاص دارد. انگلستان در اواخر قرن نوزدهم موفق به تأسیس کنسولگری در شهر مشهد شد. اولین سرکنسول انگلیس در مشهد چارلز اسمیت مک لین است. وی از اول فوریه 1889 تا چهاردهم دسامبر 1891 سرکنسول انگلیس در مشهد بوده است. سر. چارلز ادوارد. ییت (متولد 1849 م) در ژوئیه سال 1893 م. کفیل کنسولگری مشهد شد و از سپتامبر 1896 م. تا دهم فوریه 1897 سرکنسول مشهد شد. وی در توصیف محل کنسولگری انگلیس در مشهد چنین توضیح داده است:

«محل کنسولگری بریتانیا واقع در گوشه جنوب غربی شهر (مشهد) بود. محلی که برای اقامت من در نظر گرفته شده بود نزدیک به شش جریب مساحت داشت و دور تا دور آن را دیوارهای بلندی احاطه کرده بود که در وسط آن ساختمان بزرگ کنسولگری که مربع شکل و به رنگ سفید بود در دو طبقه قرارداشت.... در پشت اداره کنسولگری اصطبل‌ها و منزل معاون کنسول قرار گرفته بود. سرانجام در گوشه‌ای از باغ که هنوز جای خالی بود منزلی نیز برای اقامت دکتر ساخته شد. بدین ترتیب کنسولگری محل اقامت افراد و تسهیلات مورد نیاز همگی در یک جا جمع گردید و شرایط خیلی بهتری در مقایسه با گذشت که هریک از این واحدها در قسمتی از شهر به طور پراکنده قرارداشتند فراهم آمد.»[5]

نویسنده مطالب مرتبط با انگلیسی‌ها را در دوره قاجار و پهلوی مورد واکاوی قرار داده و مهم‌ترین عناوین این بخش عبارت‌اند از: تأسیس سرکنسولگری، بانک شاهی، درمانگاه سرکنسولگری، انجمن روابط فرهنگی ایران و انگلیس، شورای فرهنگی بریتانیا در مشهد و ...

در بخش سوم کتاب آقای نجف‌زاده پیرامون کنسولگری کشورهای آسیایی در مشهد و فعالیت‌های سرکنسولگری افغانستان مطالبی جدید و مستند ارائه داده است و در ارتباط با سابقه کنسولگری افغانستان در مشهد نوشته است:

«امیر عبدالرحمن خان در شعبان 1318 ق. تلاش کرد با جلب نظر روحانیون مشهد زمینه استقرار کنسولگری در این شهر مهم و مؤثر را فراهم سازد. وی در نامه به آقا میرزا سید علی یزدی از وی خواست موافقت داخلی برای حضور مأمور رسمی در مشهد انجام گیرد تا بیرق افغان در آنجا افراشته گردد...»[6]

تأسیس باش شهبندری ترکیه از دیگر مطالبی است که صفحاتی از کتاب به آن اختصاص دارد. در ارتباط با سابقه حضور ترکیه در مشهد پایان جنگ جهانی اول مورد نظر است. عثمانی‌ها در مشهد شهبندری تأسیس نکرده بود ولی ترک‌ها در همان ماه‌های اولیه 1919 م. دست به چنین کاری زدند. تأسیس شهبندری در مشهد که از مراکز مهم مذهبی شیعیان و در همجواری با افغانستان بود، یکی از برنامه‌های ترک‌ها شد.[7] بنابراین پس از تشکیل مجمع بزرگ ملی ترکیه، در سال 1301 ش. توسط محمد سامی بیک تأسیس شد و شعار اصلی آن اتحاد اسلامی و تبلیغ علیه عملیات انگلیسی‌ها در بین‌النهرین و ترکیه جدید بود.

پژوهش درباره کنسولگری چین از دیگر کشورهای آسیایی از دیگر مطالب کتاب کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد است. بعد از شهریور 1320 مدت کوتاهی چین کنسولگری در مشهد دایر کرد و تی ئن پاوچی مقام کنسولی را داشت. مهم‌ترین علت دایر شدن این نمایندگی سیاسی طرح کمک کردن متفقین به چین از طریق ترکستان شوروی بود.[8] بررسی کنسولگری‌های پاکستان، هندوستان، ژاپن، کشورهای عربی از جمله عراق، اردن، عربستان، لبنان و شیخ نشین‌های خلیج فارس از دیگر قسمت‌های پژوهش آقای نجف‌زاده است که مفصل مطالبی را پیرامون تاریخچه و فعالیت‌های این کنسولگری‌ها در مشهد تدوین نموده است.

در بخش چهارم کتاب کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد به مستخدمان اروپای شرقی از جمله لهستانی، رومانیایی، مجاری، بلغاری، چکسلواکی و فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی آن‌ها در مشهد پرداخته شده است. کشورهای اروپای شرقی با گرایش کمونیستی و سوسیالیستی از ویژگی‌های مشابهی برخوردار بودند و به جز لهستان هیچ کدام موفق به تأسیس کنسولگری در مشهد نشدند. ولی مستخدمان زیادی روانه این شهر کردند که نقشی در پی ریزی صنایع نوین ایفا کردند.

 بررسی مستخدمان اروپای غربی از جمله ایتالیایی‌ها، اتریشی، سویسی، آلمانی، فرانسوی، بلژیکی، سوئدی و هلندی از دیگر مطالب بخش پنجم کتاب مزبور است. تعدادی از اتباع کشورهای فوق در زمینه پزشکی در بیمارستان امام رضا مشهد مشغول به کار هستند.

نویسنده در بخش آخر کتاب به تحلیل و بررسی مسیونرها و مستشاران آمریکایی در مشهد با تکیه بر فعالیت‌های پزشکی و اصل چهار مطالبش را به پایان رسانده است. آمریکا بر خلاف روسیه و انگلیس با فعالیت پزشکی و تبلیغی وارد مشهد شده است. این کشور ابتدا فعالیت‌هایی در زمینه پزشکی نوین عرضه نموده است، سپس به ایجاد کنسولگری اقدام می‌نماید. جیمزباست میسیونر توانای آمریکایی که تجربه تأسیس میسیون آمریکایی تهران را در کارنامه خود ثبت کرده بود به عنوان نخستین میسیونرآمریکایی در سال 1295 ق./1878 م. هنگامی که از طرف «بنگاه کتب مقدس بریتانیا و کشورهای خارجی» موظف به ترجمه انجیل متی به لهجه تکه‌ها شده بود به مشهد مسافرت نمود و درضمن انجام مأموریت اصلی خویش، زمینه‌ها و امکانات موجود در مشهد را برای آغاز فعالیت میسیونری را ارزیابی نمود. باست را در این سفر دو تن از توزیع‌کنندگان کتب مقدس همراهی می‌کردند.^[9]

 دومین میسیونر آمریکایی که عازم مشهد گردید لوییس اسلستین نام داشت که در سال 1274 ش./1312 ق./1895 م. وارد مشهد شد و پس از مدت کوتاهی ناچار به ترک این شهر گردید. علت این خروج ناگهانی وی چندان معلوم نیست. ظاهراً در اثر تغییر شرایط و واکنش تند مردم شهر، ناچار به این امر شده است. اما اسلستین بار دیگر به سال 1290 ش./1911 م. به مشهد بازگشت و از آن پس تا پایان عمر خود در این شهر باقی ماند. با پیوستن دکتر جوزف کوک و همسرش در سال 1294 ش./1915 م. دوران تنهایی چهار ساله اسلستین در مشهد پایان یافت و از این پس با ارائه خدمات پزشکی توسط دکتر کوک، نخستین مرکز درمانی که در واقع کوچک و محقر بود دریکی از محلات قدیمی مشهد به نام کوچه ارگ دایر گردید. در این بین دکتر کوک تنها پس از گذشت یک سال حضور در مشهد به دلیل ابتلا به بیماری سل به ناچار مشهد ترک و دکتر هوفمان موقتاً جانشین وی گردید.^[10] فعالیت‌های آمریکایی‌ها با تأسیس بیمارستان و مداوای بیماران و با تأسیس کنسولگری بخشی از فعالیت‌های سیاسی آنها در مشهد ادامه دارد.

در این کتاب نویسنده تلاش دارد تا با تکیه بر اسناد و روزنامه‌ها رویکرد جدیدی به مطالعات تاریخ محلی داشته باشد و از میان انبوه اسناد و مطالعات انجام شده اطلاعات ذیقیمتی به خواننده ارائه دهد. قطعاً انتشار چنین کتابی حاصل زحمات چندین ساله نویسنده است که با پرداختن به موضوعی مهم بخشی از تاریخ معاصر مشهد را ارائه داده است.