نقد کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» در دومین نشست بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب

مصاحبه کننده، مانند خیاط است

یک مشکل این است که راویان به جای نقل، نقد می‌کنند

سارا رشادی‌زاده

23 شهریور 1394

مرتضی سرهنگی در  دومین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با موضوع نقد و بررسی کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» گفت: مصاحبه کننده، مانند خیاط است و باید اندازه دهن راوی را بگیرد، ببیند چگونه و چقدر حرف می‌زند، بیش از آن نمی‌توان وارد شد، مگر اینکه مصاحبه کننده فعال باشد و در متن دخالت کند.

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، دومین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با موضوع نقد و بررسی کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» و با حضور دکتر حسین هژبریان و سید قاسم یاحسینی، نویسنده اثر، کامور بخشایش، ویراستار کتاب، جعفر گلشن، محسن کاظمی، مرتضی سرهنگی و حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، روز یکشنبه 22 شهریور ماه 1394 در حوزه هنری برگزار شد.

بررسی نقاط ضعف و قوت

گلشن، پژوهشگر تاریخ و مجری این نشست در آغاز گفت:  یاحسینی، نویسنده اثر، از استان بوشهر است که توجه ویژه‌ای به تاریخ شفاهی دارد و خاطرات بسیاری از بزرگان، قهرمانان و نقش‌آفرینان جنوب را نوشته است. منتقد نشست نیز، آقای هژبریان، از خطه جنوب و شهر کازرون است، تاریخ معاصر و به خصوص تاریخ جنوب را مورد توجه قرار داده‌ و در این زمینه نیز آثاری را نیز منتشر کرده است.

وی افزود: در این نشست، ضمن بررسی نکات و نقاط ضعف و قوت کتاب، قصد داریم تا نکاتی را که در حین تدوین کتاب، از دید صاحب اثر نادیده مانده است، بیان کنیم و بتوانیم کارهای آتی را با حداقل ضعف‌ها به سرانجام برسانیم. اگرچه هر کاری از هر منظری با مشکلاتی مواجه است.

گلشن گفت: معتقدیم که نویسنده اثر، در کتابش سخنان راوی را بیان کرده است. علاوه بر این در اوضاع کنونی بازار نشر باید به سراغ آثاری با سطح کیفی بالا از نظر محتوا و ظاهر برویم تا مخاطب به این حوزه جذب شود. البته باید اذعان داشت که «خاطرات ماشاءالله کازرونی»، یکی از ارزنده‌ترین کتاب‌های تاریخ معاصر بوشهر است و باید از آن بهره برد.

اهمیت روش تدوین

دکتر حسین هژبریان در ادامه این نشست، ضمن تشکر و تحسین برگزاری جلسه نقد کتاب گفت: ابتدا باید از نویسنده، آقای یاحسینی شروع کنیم. شناخت من از ایشان مربوط به تاریخ نگاری جنبش جنوب به خصوص درباره اتفاقاتی است که در فاصله انقلاب مشروطیت تا کودتای 1299 در جنوب ایران رخ داد.

وی افزود: این اتفاقات در سیاست‌های ممکلتی نیز موثر بود و مهم‌ترین آن مربوط به قیام تنگستان، قیام کازرون و ایل قشقایی و تشکیل پلیس جنوب بود. کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» هم درباره تاریخ معاصر جنوب ایران بر پایه خاطرات یکی از فعالان آن منطقه است.

نخستین نکته این است که کتاب به شکل مصاحبه جمع‌آوری شده است. خود این مصاحبه می‌تواند اشکال متفاوتی داشته باشد، از جمله اینکه به شکل پرسش و پاسخ تنظیم شده و به بازار عرضه شود. و یا می‌توان خاطرات را به صورت خودنوشت و یا تلفیقی از این دو ارایه کرد.

هژبریان گفت: روش تدوین کتاب به صورت پرسش و پاسخ است و از نگاه من، عمده ایراد این کتاب، همین مصاحبه به صورت دیالوگ دو نفره است؛ چرا که منتهی به مشکلاتی می‌شود که در کتاب هم می‌بینیم. برای نوشتن یک پاراگراف ممکن است نویسنده ساعت‌ها فکر کند، اما وقتی به صورت سوال و جواب شفاهی به نوشتار تبدیل می‌شود، این ضعف قابل لمس است. البته می‌شد این ضعف را با آوردن پی‌نوشت در صفحات کتاب برطرف کرد؛ مخصوصا اینکه تسلط نویسنده بر تاریخ معاصر منطقه و تسلط وی بر مصاحبه مشخص است، اما کافی نیست.

سیر تحول فکری راوی

این استاد دانشگاه و منتقد کتاب، با اشاره به بخش‌های کتاب تصریح کرد: در کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» به تحولات در چهار بخش اصلی و یک بخش ضمایم اشاره شده است. از  اشغال ایران توسط متفقین تا پایان فعالیت جبهه ملی دوم  یعنی اواخر 1340 یا 1341 در یک بخش آمده است. برخی معتقدند بعد از 28 مرداد 1332 باید وقفه‌ای ایجاد و فصل جدیدی آغاز می‌شد؛ اما به نظر من هوشمندانه بوده، چرا که در هر بخش، سیر تحول فکری و مبارزاتی راوی کاملا مشخص است. بخش دوم شامل نهضت امام خمینی (ره)، بخش سوم مربوط به ماجراهای انقلاب اسلامی و بخش چهارم مربوط به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است.

وی اشاره کرد: بازه زمانی کتاب طولانی است که می‌تواند مفید یا مضر باشد، از جمله اینکه خواننده به رویداد زمانی مسلط می‌شود و از زمانی، خواننده به دوره طولانی روند کتاب مسلط می‌شود؛ اما همین طولانی بودن کتاب باعث می‌شود تا از بخش نخست به چهارم اطلاعات جزیی‌تر و دقیق‌تر می‌شود. طبیعی است که راوی درباره کودکی یا جوانی خود اطلاعات جزیی و شفاف نداشته باشد. مشکل دیگر این است که خیلی‌ جاها، کازرونی به صراحت می‌گوید نام افراد را نمی‌برم و در این گونه موارد می‌شد با مراجعه به اسناد و آرشیو کتابخانه ملی، این مشکل را رفع کرد.

هژبریان با اشاره به یادداشت‌های منتشر نشده کازرونی که در کتاب به آن اشاره شده، گفت: انتشار این یادداشت‌ها هم می‌تواند به رفع خلاء کتاب کمک کند. نکته بعدی سبک کتاب است که عمدتا روایی است؛ طبیعی است که در مصاحبه وپرسش و پاسخ، سبک کتاب عمدتا روایی شود، اما با توجه به مهارت نویسنده، انتظار می‌رفت راوی را کنترل کند و در صحبت‌هایشان تحلیل هم باشد. البته در بررسی کودتای 28 مرداد، نویسنده سعی کرده تا چرایی و چگونگی را بپرسد، اما راوی در دو نکته به این کودتا پاسخ داده که به دلیل تصمیمات حکومت مرکزی و ترس از سلطه کمونیست‌ها اشاره می‌شود. تمرکز بیش از حد راوی موجب سردرگمی است. باید بررسی شود و بفهمیم آن نوجوان رادیکال اعتراض کننده چه شد و چرا خط مبارزاتی وی تغییر کرد. آن نوجوان رادیکال هر سختی‌ای را تحمل می‌کرد، اما بر موضع خود می‌ایستاد. البته شیوه مبارزاتی از نگاه خود راوی در بعضی جاها بیان شده است. تاهل، فرزند و خانواده، از مسائلی بوده که باعث شده وی سبک خود را تغییر دهد.

وی ادامه داد: یکی از روش‌های جمع آوری اطلاعات، پرسش و پاسخ بوده، می‌شد از شاهدان، منابع موازی و اسناد هم بهره برد. به عنوان یک جنوبی متوجه برخی از کلمات و اصطلاحات بومی استفاده شده در کتاب بودم، حتی در بخشی نیز نقل قولی برازجانی آمده است و به انتقال حس منطقه جنوب کمک می‌کرد. اما برای غیر بومیان و افرادی که اهل جنوب نیستند، این کلمات نامفهوم است و بهتر بود در پاورقی توضیح داده می‌شد.

تفاوت خاطرات شفاهی، تاریخ  شفاهی و پژوهش شفاهی

در ادامه، یاحسینی، نویسنده اثر گفت: یکی از نکاتی که دیده نشده، تفاوت خاطرات شفاهی، تاریخ شفاهی و پژوهش شفاهی است. همین سوال را به صورت تلفنی از بزرگان حوزه تاریخ شفاهی پرسیدم و 6 جواب مختلف گرفتم که هیچکدام من را راضی نکرد. با توجه به این قضیه، داوری‌های زیادی ممکن است صورت گیرد. این کتاب در حوزه خاطرات شفاهی است.

وی افزود: آمریکایی‌ها و استرالیایی‌ها در این باره می‌گویند راوی باید آزاد باشد تا آنچه که در ذهنش است را بدون سانسور و خودپوشانی در نظر ‌گیرد و دیگر اینکه ضبط صداها با همان نقل قول‌های قوی و حتی تپق‌ها صورت بگیرد. از نظر روانی، این تپق‌ها خود سرشار از ناگفته‌هاست، سعی کردم که با حفظ لحن راوی، خاطرات او را پیاده کنم. حداقل به لحاظ تئوریک باید بدانیم که در خاطرات شفاهی‌ باید به راوی اجازه بدهیم آزادی داشته باشد. البته الان توصیه‌ام این است که باید بلند شویم، از منابع و کار استقبال و از اندوخته‌ها استفاده کنیم.

تدوین به روش اول شخص یا پرسش و پاسخ

یاحسینی درباره سبک پرسش و پاسخی کتاب تصریح کرد: من در دو زمینه ذکر شده، کار کرده و جوایز متعددی هم گرفته‌ام. نخست کتاب «پنهان زیر باران» را به سبک راوی اول شخص منتشر کردم که برنده جایزه کتاب سال دفاع مقدس شد. اما ترجیح می‌دهم برای افرادی که مهم و با سواد هستند، خاطرات آنها به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شود. به عنوان نمونه در کتابی از خاطرات یکی از رزمندگان شهید، همسر شهید به نقل از وی به بیان خاطراتش پرداخت، اما حتی در جمله‌بندی نیز مشکل داشت و ترجیح دادم کتاب وی به سبک راوی اول شخص منتشر شود.

وی افزود: در تاریخ شفاهی، غالبا به سراغ افراد کمتر شناخته شده و افرادی که نقش کم رنگی دارند و در تاریخ گم هستند، می‌روند. سبک دیگری هم وجود دارد و بر اساس آن آقای محسن کاظمی به اندازه کتاب و محتوا، کار پژوهشی انجام داده است که من به آن معتقد نیستم و به نظرم باید به هر دو اهمیت داد.

ما در مصاحبه نقش ضبط صوت را نداریم

یاحسینی اظهار کرد: در مصاحبه ما نقش ضبط صوت نداریم، بلکه ارزشمندترین بخش آن، هدایت مصاحبه است. گاهی برای هرجلسه دست کم بیش از صد کتاب را تورق می‌کردم، برای این کتاب، فضا، نشریات و روزنامه‌ها را بررسی می‌کردم تا ببینم چه بپرسم. سعی می‌کردم متوجه ضعف‌هایم باشم، تا جایی هم که در توانم بوده سعی کرده‌ام از راوی حرف بکشم و بیش از آن هم ناتوان بوده‌ام؛ نکته جالب دیگر اینکه حجم اولیه کتاب تقریبا دو برابر حجم فعلی بود که سیاست‌های حوزه هنری باعث نصف شدن حجم آن شد.

هژبریان در ادامه اظهار کرد: روش پیشنهادی ما هم خللی در تبادل اطلاعات وارد نمی‌کرد و افزودن توضیحات بعد از مصاحبه می‌توانست اتفاق بیفتد. درباره تقسیم بندی تاریخ برازجان باید بگویم که یک جا آغاز تاسیس این شهر را دوره باستان و تا قرن سوم و چهارم بعد از اسلام را یک دوره می‌داند و یک جا زمان صفویه را آغاز برازجان می‌داند و این باعث سردرگمی خواننده می‌شود. بهتر است می‌نوشتند از صفویه به بعد نقش برازجان پررنگ‌تر شده است.

یا حسینی در پاسخ گفت: من کتاب «اسلام در بوشهر» را نوشته‌ام که هنوز چاپ نشده و در آن به تاریخ برازجان و بنادر از زمان ساسانیان تا امروز اشاره کرده‌ام. همچنین چیزی حدود 700 عنوان کتاب از جمله اشکال العالم و حدود العالم را بررسی کردم و دیدم از قرن پنجم به بعد کوچک‌ترین نامی از این‌ها نمی‌بینیم تا به دوره صفویه برسیم. برخی از شهرهای ما در گذشته حرکت می‌کردند و چند سال پیش درباره شهر گمشده ایران در خلیج فارس نوشتم که بر اساس اسناد برازجان دست کم 4 بار حرکت کرده است.

نامفهوم بودن فضا برای خوانندگان غیر بومی

جعفر گلشن هم با اشاره به سبک نگارش «خاطرات ماشاءالله کازرونی» اظهار کرد: در این اثر یک خلاء وجود دارد و آن هم اینکه فضای معاصر کازرون مشخص نیست و خواننده با خیابان‌‌ها، فرهنگ و شهر بیگانه است. شما به عنوان یک مصاحبه‌گر فعال، مصاحبه را هدایت کردید و به نتیجه رساندید، اما در این اثر با تاریخ معاصر برازجان هم می‌توان آشنا شد و این فراتر از روایت شفاهی صرف است.

یاحسینی در پاسخ گفت: کازرونی، مطالعات خوبی درباره تاریخ برازجان داشت و حاوی یکسری خاطرات جمعی مردم شهر بود که نمی‌شد از کنار آنها رد شد. علاوه بر این، انسان شناسی شهری برازجان، رویکرد من در این بود. اما مصاحبه‌گر قرار نیست کل سوالات را پاسخ دهد و بر اساس زاویه دید خود به طرح سوال می‌پردازد. باید پذیرفت هر راوی و نویسنده‌ای، گفتمانی بر فکرش حاکم است اما من با سوار شدن روی دوش راوی مخالفم. قبل از انتشار این کتاب، مجموعه مقالات ماشاءلله کازرونی را آماده کردم، اما منتشر نکردم.

هژبریان در ادامه اظهار کرد: غیر بومیان برازجان نمی‌توانند با محتوای کتاب همذات‌پنداری کنند؛ این موضوع در کل کتاب هست. در بخشی از کتاب کازرونی معتقد است پدرش متولد 1295 بوده و در جریانات مختلف حضور داشته، اما نمی‌تواند حضور داشته باشد و عکس 12 نفره منتشر شده در کتاب نشان می‌دهد فردی که در جریانات کازرون در آن زمان فعال بوده، پدر بزرگ اوست.

ارتباط موضوع، محتوا و سبک تنظیم کتاب

محسن کاظمی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی، از دیگر سخنرانان دومین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با موضوع نقد و بررسی کتاب «خاطرات ماشاءالله کازرونی» گفت: محتوای کتاب به موضوع مصاحبه باز می‌گردد. فلسفه اولیه اثر امروز هم این بوده که در شهر بوشهر منتشر شود و اگر نقدی به آن وارد است که باید به سمت گویاسازی می‌رفت، بستگی به خاطرات راوی دارد. یاحسینی یک مصاحبه‌گر فعال است و ما در گردآوری خاطرات، کمتر مصاحبه‌گر فعال داریم.

یاحسینی در ادامه عنوان کرد: واقعیت این است به گویاسازی اعتقاد چندانی ندارم، اما سعی کردم در متن توضیحاتم را ارائه کنم. قبول می‌کنم خیلی جاها برایم کلمات آشنا بوده و نیازی به گویا سازی احساس نمی‌کردم.

هژبریان هم در ادامه گفت: گاهی می‌توان استنباط کرد که راوی تمایلی به معرفی افراد در زمان حاضر ندارد و  یا اینکه بحث شده و به دلایل حجم زیاد حذف شده است.

جواد کامور بخشایش که به عنوان ویراستار ادبی و محتوایی در این اثر ایفای نقش کرده بود، در صحبتی با اشاره به فرایند ویرایش این اثر، خاطرات ماشالله کازرونی را از نخستین آثار دفتر ادبیات انقلاب اسلامی برشمرد که به شیوه سؤال و جواب طراحی و تدوین شده است. او عنوان کرد این اثر در دو لایه خودنمایی می‌کند: لایه اول خاطرات ماشالله کازرونی، شخصیتی که سال‌ها در خطه برازجان و کازرون در فراز و فرودهای تاریخی به فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی پرداخت و لایه دوم شرح عمیق هفتاد سال مبارزات مردمی آن خطه علیه استبداد و استعمار است.

وی در ادامه با اشاره به کار سنگین تنظیم و ویرایش این اثر، گفت برای جلوگیری از پرحجم شدن کتاب بسیاری از سؤالات را تلفیق و برخی سؤالات تکراری را هم حذف کرده تا شمار صفحات فراتر از هزار نرود.

گاهی حذف، کتاب را نجات می‌دهد

حجت‌‌الاسلام سعید فخرزاده، مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی نیز در این نشست اظهار کرد: در فرآیند گردآوری این اثر بودم و می‌دانم جز با همت آقای یاحسینی، این خاطرات به آسانی جمع نمی‌شد. بنابر سیاست‌های فرهنگی سازمان، خط قرمز ما وسیع است و هیچ اطلاعاتی از کتاب حذف نشد، مگر اینکه تکراری باشد. نکته بعدی اینکه اگر بر تاریخ نگاری سلیقه حاکم شود، علمی تولید نمی‌شود و همان طور که گفته شد، مخاطب نقش مهمی دارد.

وی افزود: وقتی عین متن را منتشر می‌کنیم، ضرر می‌کنیم. نخست اینکه افراد خاص به سراغ این جزییات می‌روند و دوم اینکه در این فرآیند پراکنده‌گویی هم صورت می‌گیرد و مخاطب از خواندن این جزییات آزار می‌بیند.

مرتضی سرهنگی، مدیر دفتر ادبیات و هنر مقاومت نیز گفت: مصاحبه کننده، مانند خیاط است و باید اندازه دهن راوی را بگیرد و بیش از آن نمی‌توان وارد شد، مگر اینکه مصاحبه کننده فعال باشد و وارد متن شود. مثلا در خاطرات جنگ اندازه دهن سرباز را باید اندازه‌گیری کنیم؛ ما در این مسیر به مشکلاتی برمی‌خوریم و یکی از آن مشکلات این است که به جای نقل، نقد می‌کنند. در اینجا و موارد مشابه می‌توان از قانون میانگین و تجربه‌ها استفاده کرد.

وی تصریح کرد: نویسنده با تالیف در واقع به راوی کمک می‌کند و نکته دیگر فضای گفت‌وگو است و باید در آنجا خیلی صمیمی بود و بتوان با وی ارتباط برقرار کرد؛ او می‌خواهد مکنونات قلبی خود را در میان بگذارد و باید اعتماد کند. البته مصاحبه کننده نیز باید او را تحمل کند. درباره این اثر معتقدم در کنار روانی و سادگی محتوای اثر، گاهی حذف کتاب را نجات می‌دهد و درباره این اثر هم همینطور است. اما در بحث مخاطبان بومی یا کشوری، وقتی می‌توان 40 هزار خواننده داشت، چرا باید به همان 4 هزار خواننده اکتفا کرد؟ باید کتاب را گویاسازی کرد تا عام شود و خواننده بتواند بخواند.

دومین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، با موضوع نقد و بررسی کتاب «خاطرات ماشاالله کازرونی» از ساعت 14 تا 16 روز یکشنبه 22 شهریور ماه 1394 در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.