تاریخ شفاهی و روایت‏های متضاد

آموزش تاریخ‌های ازهم‌گسسته

چگونه دانش‌آموزان می‌توانند دیدگاه‌های مختلف را یاد بگیرند؟

نویسنده: سریرام ناگاناتان*
SRIRAM NAGANATHAN
مترجم: میترا قمرزاده

17 شهریور 1394

روند غلبه بر تضاد، با درک درستی از وضعیت فعلی کتاب‌های درسی تاریخ در هر دو کشور آغاز خواهد شد. عکس: از اسپشال ارنجمنت

آیا می‌توان کتاب‌های درسی تاریخ مشترک برای دانش‌آموزان هندی، بنگلادشی و پاکستانی تهیه کرد؟ اگر از شنیدن این مطلب متعجب می‌شوید، به این نکته توجه کنید: در مناطقی مانند فلسطین، آلمان و فرانسه، آلمان و لهستان که همچون جنوب آسیا دارای درگیری‌های شدیدی بوده یا هستند، کتاب‌های درسی تاریخ مشترک در دسترس دانش‌آموزان قرار دارد.

حال برای تهیه کتاب‌های درسی تاریخ مشترک برای هند و پاکستان چه باید کرد؟ مورخان و کارشناسان اروپایی، کانادایی، آلمانی، هندی، پاکستانی و بنگلادشی در کنار معلمان تاریخ از مدارس سراسر هند گردهم آمدند تا در کنفرانس «آموزش تاریخ» از تاریخ 30 ژوئیه تا 1 اوت واقع در کلکته که از سوی پیس ورکز (کارهای صلح جویانه) Peace Works برنامه‌ریزی شده است، به بررسی این مسائل بپردازند. این کنفرانس ابتکاری از بنیاد هنر سیگال (سیگال فاندیشن فور دِ آرتزSeagull Foundation for the Arts) است.

     معمولاً دانش‌آموزان مناطق جنگی تنها با یک بُعد از این داستان آشنا می‌شوند و البته آن را هم درست و به حق می‌دانند. آموزش، اغلب با هدف ارایه و توجیه یک توصیف منفی از طرف مقابل صورت می‌گیرد. چگونه می‌توان بر این تضاد غلبه کرد؟ مورخان معتقدند که این روند باید با درک درستی از وضعیت فعلی کتاب‌های درسی تاریخ در هر دو کشور و این که چگونه به این جا رسیده، آغاز شود.

     به عنوان نمونه پاکستان را در نظر بگیرید. طبق نظر مبارک علی، مورخ پاکستانی، وقتی پاکستان کنونی در سال 1947 تأسیس شد، در کتاب‌های تاریخ پاکستان کمی حال و هوای ضد هندی وجود داشت و پس از جنگ 1965 موضع ضد هندی مطرح و از قهرمانان جنگ تجلیل شد.

     پس از جنگ 1971، به تدریج انتقاد آشکار طرفداران ارتش با رنگ و بوی طرفداری اسلامی در کتاب‌های درسی همراه شد و تا حدی پیش رفت که فهرست تقسیمات آنها نام گیاهان و حیوانات در حوزه‌های هندو و مسلمان را نیز دربرگرفت. به عنوان مثال درخت خرما به عنوان درخت مسلمان‌ها و درخت انجیر هندی درخت هندو در نظر گرفته شد. همین‌طور شتر حیوانی متعلق به مسلمان‌ها، در حالی که گاو متعلق به هندوها شد.

از سوی دیگر، تعصب‌های زبانی نیز مطرح است. کلمات، وقایع پرآشوب و مهمی را توصیف می‌کنند که در گذشتۀ اخیر رخ داده‌اند. برای مثال، تأسیس بنگلادش بیشتر از آن که بیانگر «تولد بنگلادش» باشد نشان‌دهنده‌ احساس تکان‌دهندهی «سقوط شرق پاکستان» است.

راه‌کار روایت دوگانه

دکتر باربارا کریستف Dr. Barbara Christophe از موسسه جورج اکِرت در زمینه‌ تحقیق بین المللی کتاب‌های درسی Georg Eckert Institute for International Textbook Research برای بیان ضرورت داشتن کتاب‌های درسی که بر روایت‌های متفاوت تاریخ غلبه نمایند، راه‌کار «روایت دوگانه» را پیشنهاد می‌کند. «روایت دوگانه»، یک داستان را از دو دیدگاه متفاوت توصیف می‌کند و از آن برای گسترش کتاب‌های درسی تاریخ مشترک فرانسوی- آلمانی، آلمانی- لهستانی و اسراییلی- فلسطینی استفاده می‌شود.

     در این راه‌کار، روایت‌های متضاد از دو طرف ارائه شده و به دانش‌آموزان اجازه داده می‌شود تا در مورد آنچه که از این روایت‌ها می‌آموزند، سؤال نمایند. این راه‌کار به خوداندیشی نقادانۀ دانش‌آموزانی کمک می‌کند که شاید از  نوع متفاوت حقیقت تاریخی موجود در اطراف خود آگاه باشند.

     «پروژه تاریخ» در پاکستان توسط قاسم اسلم اجرا شد و به مقایسه وقایع تاریخی در هر دو کشور هند و پاکستان پرداخت. این پروژه تاریخ شفاهی فرصتی برای دانش‌آموزان هر دو کشور فراهم کرد تا به بحث پیرامون دو روایت بپردازند.

     دکتر آنیل سِتی Dr. Anil Sethi از دانشگاه عظیم پریمجی Azim Premji University، به راه‌کار «فراگیر» اشاره می‌کند. برای مثال، وی در کتاب‌های تدوین شده خود در «شورای ملی پژوهش آموزشی هندوستان» درباره تقسیم‌بندی‌های سال 1947 یک درس را با روایتی از درد و رنج یک پاکستانی آغاز کرده است. گرچه از این روایت نمی‌توان به هویت نویسنده پی‌برد، اما احتمالاً از نظر وی این کتاب با توجه به بیان روایت‌های متضاد، یک روایت متوازن است. از آنجایی که این کار از سوی «آرشیو شهروندان پاکستانCitizens’ Archive of Pakistan (CAP)» انجام شده است، تدوین و مقایسه تاریخ شفاهی سراسر مرزها را دربرمی‌گیرد و به راه‌کاری برای تدریس تاریخ از طریق این پروژه‌ها اشاره می‌کند.

     البته ممکن است درج فوری یک روایت مشترک در کتاب‌های درسی تاریخ شبه قاره هند واقع‌گرایانه نباشد اما می‌تواند هدف نهایی باشد. می‌توان این کار را با آگاهی و پذیرش روایت‌های متعدد به جای هر یک از روایت‌ها آغاز کرد.

     اگر از کتاب‌های درسی به عنوان ابزاری مؤثر استفاده شود، شاید روزی فرا برسد که کودکان نیز یاد بگیرند که می‌توانند دیدگاه‌های مختلف وقایع تاریخی را بدون تعصب به ذهن بسپارند.

مورخان و کارشناسان در کنفرانس «آموزش تاریخ» در کلکته گردهم آمده‌اند. عکس: از اسپشال ارنجمنت

*نویسنده این مقاله کارشناس مسایل تاریخی در مدرسه کی اف تیKFT، در چنایChennai است.