کودتای 28 مرداد در مشهد و برخی از منابع مطالعاتی آن

غلامرضا آذری خاکستر

28 مرداد 1394

از شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332، جامعه مشهد نقش فعالی در حوادث سیاسی- اجتماعی داشته است. فعالیت احزاب و گروه‌های مختلف، انتشار روزنامه‌ها، ایجاد کانون‌ها و انجمن‌ها نشان از فضای آزاد و دسته‌بندی‌های سیاسی قبل از کودتای 28 مرداد دارد. مشهد از جمله شهرهایی است که درکودتای 28 مرداد شاهد وقایع و اتفاقاتی است که انعکاس آن در مطبوعات، خاطرات، تاریخ شفاهی و  اسناد آمده است. هر چند تاکنون اثری مستقل راجع به وقایع و اتفاقات روز کودتا در مشهد تألیف و منتشر نشده است ولی بررسی و معرفی منابع مطالعاتی آن کمک می‌کند تا پژوهشگران ضمن آشنایی با موضوع، زمینه پژوهش‌های جدی را فراهم کنند. در این نوشتار به برخی از منابع مطالعاتی کودتای 28 مرداد مشهد به اختصار اشاره می‌شود.

روزنامه‌ها

روزنامه‌ها از جمله منابعی هستند که اخبار و اطلاعات قابل توجهی در ارتباط با وقایع روز کودتا و جریانات قبل و بعد از آن به پژوهشگران ارائه می‌دهند. مقارن کودتای 28 مرداد سال 1332 در شهر مشهد روزنامه‌های مختلفی منتشر شده‌اند که اطلاعات و تحلیل‌های این روزنامه‌ها کمک شایانی به موضوع کودتا دارند. این روزنامه‌ها عبارت‌اند از: روزنامه آزادی به مدیر مسئولی سیدمحمود فاطمی‌زاده که با موضوع ادبی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی منتشر می‌شده و هم زمان با کودتای 28 مرداد در شهر مشهد فعال و اخبار کودتا را منعکس کرده است. روزنامه رستاخیز عدل از دیگر نشریاتی است که آقای فاطمی‌زاده مسئولیت آن را داشته و برخی از اخبار کودتا مربوط به شهر مشهد در آن منعکس شده است.

از دیگر روزنامه‌های شهر مشهد که دفتر آن در کوچه ارگ قرار داشته می‌توان به روزنامه اطلس اشاره نمود. این روزنامه با صاحب امتیازی حسنعلی ضرابی و مدیر مسئولی حمید شعاعی از جمله نشریاتی است که مقارن کودتا در مشهد منتشر شده است. این روزنامه اخبار و گزارش‌هایی از کودتا را ثبت کرده است. همچنین روزنامۀ خراسان که اولین شماره آن در چهارشنبه اول تیرماه 1328 با مدیر مسئولی محمدصادق تهرانیان منتشر شده مقارن کودتا فعالیت مطبوعاتی داشته و اخبار مربوط به مشهد و شهرستان‌های خراسان در آن منعکس شده است. روزنامه زرین با صاحب امتیازی قمر ابراهیمی و مدیر و مسئولی قاسم زرین نگار از دیگر روزنامه‌های مشهد همزمان با کودتا است. برخی دیگر ازروزنامه‌های انعکاس دهنده اخبار که همزمان با کودتا در مشهد منتشر شده‌اند، به شرح جدول ذیل هستند.

خاطرات

خاطرات بخش مهمی از منابع جهت نگارش پژوهش‌های تاریخی محسوب می‌شوند. تعدادی از خاطرات توسط فعالان سیاسی نوشته شده‌اند که بخش‌هایی از آنها اختصاص به کودتا و زمینه‌های شکل‌گیری آن در مشهد دارند. خاطرات سرگرد غلامحسین بقیعی[1](1388-1300ش) از فعالان حزب توده در مشهد حاوی اطلاعات ارزشمندی پیرامون کودتاست. با توجه به اینکه این کتاب یک دهه پس از کودتا نوشته شده منبع مهم و موثقی در این زمینه است. این خاطرات با عنوان «انگیزه» در سال 1373 توسط مؤسسه خدمات فرهنگی رسا در تهران چاپ و منتشر شده است. همچنین بخشی از خاطرات عبدالمجید مجید فیاض (1385-1289ش) عضو سابق حزب توده و صاحب امتیاز روزنامه هیرمند خراسان در کتاب دو جلدی با عنوان «از باغ قصر تا قصر آرزوها» به کودتا اختصاص دارد. این کتاب در سال 1389 توسط انتشارات کویر در تهران چاپ و منتشر شده است.

کتاب از «انجمن پیروان قرآن» تا «انجمن حجتیه»:گفت‌وگو با حیدر رحیم‌پور (ازغدی) سیر تحول انجمن‌های دینی از شهریور ‌۱۳۲۰ تاکنون» به طور مختصر به کودتای 28 مرداد مشهد پرداخته است. این کتاب در سال 1388 توسط انتشارات طرح فردا در 183 صفحه منتشر شد.

پایان‌نامه‌ها

«مشهد و کودتای 28 مرداد» عنوان پایان‌نامه تحصیلی کارشناسی ارشد جمشید قشنگ است که در سال 1376 در گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد از آن دفاع شده است. این پایان‌نامه با راهنمایی دکتر حسین الهی نگارش شده و نویسنده با استفاده از منابع مختلف اعم از اسناد، روزنامه‌ها و تاریخ شفاهی نخستین اثر مستقل در ارتباط با کودتای 28 مرداد در مشهد را به رشته تحریر درآورده است.

تاریخ شفاهی

مجموعه مصاحبه‌های بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی منبع مهمی برای بررسی کودتای 28 مرداد در شهر مشهد هستند. در تعدادی از این مصاحبه‌ها با طرح سوال درباره وضعیت مشهد در روز کودتا و یا زمینه‌های آن، مصاحبه‌شوندگان اطلاعات موثقی ارائه داده‌اند. همچنین مؤلف پایان‌نامه «مشهد و کودتای 28 مرداد» به طور مفصل از منابع تاریخ شفاهی استفاده کرده است به طوری که با 30 نفر از شخصیت‌های سیاسی و شاهدان عینی کودتا مصاحبه شده است. برخی از چهره‌هایی که در موضوع کودتا با آن‌ها مصاحبه شده عبارتند از: اسماعیل آموزگار، حسن اخلاقی، طاهر احمدزاده، علی امیرپور، ابراهیم ذهبی، غلامحسین بقیعی، حمزه وحدت فریمانی، ابراهیم سلیمانی، رحیم غفوریان، علی اکبر تفقدی، سید ابوالحسن سررشته‌دار، عباس قدیری قصابان و...

اسناد

بخشی از وقایع کودتای 28 مرداد در اسناد تجلی پیدا کرده‌اند. مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به طور خاص اسناد مهمی دارد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع ارتباط دارند. همچنین تعدادی از اسناد کتابخانه ملی انعکاس دهنده وضعیت کودتا در مشهد هستند.

چنین به نظر می‌رسد، بخشی از منابع مطالعاتی در زمینه کودتا به محاکمه قضایی افرادی که بعد از کودتا بازداشت و محاکمه شده‌اند اختصاص دارد که با دسترسی به آن  اسناد می‌توان به درک صحیحی از وضعیت مشهد در روز کودتا و حوادثی که منجر به غارت و تخریب برخی از فروشگاه‌ها و سینماها شد، رسید.

پانوشت:

[1] از این نویسنده کتاب‌ها و مقالات دیگری هم منتشر شده که عبارت‌اند از: مزار میرمراد (نمایی از مشهد قدیم)،تهران: گوتنبرگ، ‌۱۳۷۳- «فرضیه حلزونی و تکوین عالم بدون فرض جاذبه عمومی»، تهران: ماهنامه دانشمند، ‌۱۳۴۷-اندیشه، تهران: کتاب کیهان، ‌۱۳۴۲- مذهب، جهرم: بنگاه مطبوعاتی رجایی، بی‌تا- مسئلۀ شکنجه، شیراز، ‌۱۳۵۸- استثمار، مشهد: سراج اندیشه، ‌۱۳۸۴ و مشاغل قدیم، مشهد: سخن گستر، ‌۱۳۸۴.