سندی نویافته از کشتار قیام مسجد گوهرشاد

غلامرضا آذری خاکستر

01 مرداد 1394

هشتاد سال از قیام مسجد گوهرشاد مشهدمی‌گذرد.در طی سال‌های سپری شده کتاب‌ها، اسناد و مدارک گوناگونی در ارتباط بارویداد گوهرشاد منتشر شده‌اند که هریک به انگیزه‌ها و دلایل وقوع، نتایج آن و تعداد کشته شدگان پرداخته‌اند.طی روزهای 19 تا 21 تیرماه 1314 زائران و مجاوران حرم مطهر امام رضا(ع) در اعتراض به سیاست‌های ضد مذهبی حکومت رضا شاه، تغییر لباس و نارضایتی از آن، اقدام به اعتراض و مقابله با حکومت پهلوی نمودند. متحصنین در مسجد گوهرشاد با رهبری علمای مشهد و سخنرانی بهلول گنابادی عملاً در مقابل حکومت پهلوی قد علم کرده و نخستین نشانه‌های عملی اعتراض را به وجود آوردند. عمال حکومت پهلوی هم در پاسخ به این موضوع،این غائله را با به خاک و خون کشیدن متحصنین،خاتمه دادند. فضای خفقان و سانسور شدید خبری موجب شدتا تعداد کشته‌های این واقعه تا کنون درابهام باقی بماند. هر چند آمار و ارقام متفاوتی راجع به کشتار مسجد گوهرشاد از لابلای اسناد دولتی و گزارش‌های متفاوت منتشر شده که هر کدام از دیدگاهی نسبت به آمار کشته شدگان اطلاعاتی ارائه داده‌اند.در این بین اسناد آرشیوی که اغلب توسط مراکز دولتی ایجاد شده‌اند با ارائه آمار کم، پیشگام بوده‌اند.(1) برخی از شاهدان واقعه و کسانی که بعدها دست به قلم شده و نسبت به ثبت خاطرات آن ایام مطالبی را نوشته‌اند، آمار را زیاد ارایه کرده‌اند.

نکته جالب توجه گزارش‌های کنسولگری‌های خارجی در مشهد است که آن‌ها هم همسو با خاطرات به ارائه آمار تعداد زیادی از کشته‌شدگان پرداخته‌اند.(2) با بررسی و تحلیل هر یک از منابع اعم از اسناد، خاطرات و گزارش‌های باقی مانده از قیام مسجدگوهرشاد چنین به نظر می‌رسدکه فضای ایجاد شده در آن روزها اقتضا می‌کند تا با پایان حکومت پهلوی اول آمار متفاوتی از این واقعه ثبت و منتشر شود تا به محاکمه و مجازات عوامل قیام دامن زده شود.

جدیدترین سندی که طی یک سال گذشته برخی از محققان از آن نام برده و در این زمینه مطالبی در مطبوعات محلی منتشر کرده‌اند(3) مربوط به دفاتر ثبت فوتی‌های قبرستان گلشور(4) مشهد است.در صفحات مربوط به تاریخ‌های 19 تا 25 تیرماه 1314 اسامی 20 نفر از افراد ثبت شده که با اصابت گلوله از بین رفته‌اند. با مرور صفحات 40 تا 46 اسامی فوت‌شدگان شهر مشهد نکات قابل تأملی برداشت می‌شود که به آن‌ها اشاره می‌شود. در این دفاتر نام متوفی، نام پدر، شغل، فامیل، نمره ورقه هویت، صادره، سن، وطن، آدرس محل سکونت، نوع مرض، طبیب معالج، تاریخ فوت، غسالخانه، اسم و فامیل اظهارکننده و سایر مشخصات آن‌ها به طور دقیق ثبت شده است.

اسامی فوت شدگان از دو روز قبل از حادثه یعنی 17 تیرماه تا اول مرداد 1314 به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفت، تعداد فوت شدگان شهر مشهد در این ایام به شرح ذیل هستند.

بیشترین فوتی‌ها مربوط به بیست و دوم و بیست و چهارم تیرماه با 27 نفر تلفات است. در طی 15 روز تعداد 223 نفر در دفتر قبرستان گلشور مشهد ثبت شده‌اند که از این تعداد 20 نفر به ضرب گلوله از بین رفته و بقیه هم با بیماری‌هایی همچون ذات الریه، اسهال، گریپ، سل، سکته، تب، تیفوئید و... از دنیا رفته‌اند.

 اما کسانی که در طی روزهای نوزدهم تا بیست و پنجم تیرماه با ضرب گلوله از بین رفته‌اند قابل توجه است. در روز اول قیام یعنی 19 تیرماه یک نفر به نام سیاوش دیهیمی هفت ساله از محله سراب مشهد ثبت شده است، احتمالاًجوان‌ترین فردی بوده که در این واقعه با ضرب گلوله از بین رفته است. وجود چنین کودکی در قیام نشان‌دهنده حضور گروه‌های سنی مختلف در واقعه مسجد گوهر شاد است. آمار کشته‌شدگان با اصابت گلوله در روز بیست و دوم تیرماه به ده نفر می‌رسد که نیمی از آن‌ها مجهول الهویه هستند. همچنین در روز بیست و چهارم تیرماه تعداد هشت نفر با اصابت گلوله ثبت شده‌اند که تنها یک نفر به نام محمدجعفرشناسایی شده است. و نهایتاً اینکه در روز بیست و پنج تیرماه هم یک نفر مجهول‌الهویه جزو کسانی است که با اصابت گلوله از بین رفته‌است. چنین به نظر می‌رسد تعدادی از افرادی که طی روزهای 22 تا 25 تیرماه با اصابت گلوله از بین رفته‌اند یا جزو مجروحان بوده‌اند که روزهای بعد در بیمارستان از بین رفته یا اینکه برای کم کردن حساسیت‌ها، آنها را به تدریج در گورستان شهر دفن کرده‌اند. حضور فردی به نام اسدالله که از نیروهای نظامی بوده در بین سایر افرادی که با اصابت گلوله از بین رفته‌اند موضوع قابل توجه است. آیا به جز این فرد نظامی کسی دیگر هم کشته شده است؟ آیا علاوه بر این دفتر، دفاتر دیگری هم وجود دارد که تعداد کسانی که طی روزهای قیام در مشهد با اصابت گلوله از بین رفته‌اند در آن ثبت شده باشد؟

 در مجموع با اینکه اسناد و مدارک حکایت از کشتار در مسجد گوهرشاد دارد ولی تا کنون به طور دقیق این موضوع رمز گشایی نشده و تعداد کشته شدگان این قیام به طور قطعی مشخص نشده است.بررسی این سند نشان می‌دهد، اسامی هفت نفر از افرادی که در قیام از بین رفته‌اند مشخص است و سیزده نفر دیگر تا کنون هویت آن‌ها مشخص نشده است. بنابراین موشکافی اسناد و مدارک تاریخی می‌تواند کمک ارزنده‌ای به پژوهشگران کند تا با تحلیل و بررسی جوانب مختلف به یک نتیجه‌گیری منطقی در ارتباط با تعداد کشته شدگان قیام مسجد گوهر شاد برسند.

با اینکه هشتاد سال از واقعه مسجد گوهرشاد مشهد می‌گذرد، چنین به نظر می‌رسد، وجود یک نماد در مکانی مشخص که بتواند شهروندان را با ابعاد این حادثه آشنا و یاد و خاطره کوشندگان قیام مسجد گوهر شاد را آشنا کند، خالی است.

__________

1- جهت اطلاع بیشتر نگاه کنید به قاسم پور، داود. قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ‌۱۳۸۶.

2- مجد، محمد قلی،رضا شاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه مصطفی امیری. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1389.

3- بیات، حسین. «اسامی 7 تن از شهدای واقعه مسجد گوهرشاد». هفته نامه محله ثامن شهرآرا،شماره 104،21 تیر 1393.

4- گلشور در حاشیه شمال شرقی مشهد و کوی طلاب واقع است. در اوایل سده چهاردهم خورشیدی به مدت تقریباً نیم قرن گورستان عمومی شهر مشهد بود و پس از احداث گورستان بهشت رضا متروکه و تبدیل به پارک یا بوستان گلشور شد. سیدی فرخد، سید مهدی، نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد، مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد، 1392، ص261.