در باب نشست هفتم

تاکنون هفت نشست تخصصی در خصوص تاریخ شفاهی در مراکز علمی: دانشگاه اصفهان (نشست اول: 1384، نشست دوم: 1385، نشست ششم: 1389)، مرکز اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (نشست سوم: 1385)، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری (نشست چهارم: 1386)، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (نشست پنجم: 1387) و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (نشست هفتم: 1390) برگزار شده و مقالات ارائه شده، در زمینه تاریخ شفاهی و جایگاه آن در مطالعات تاریخی و بسترهای استفاده از تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر ایران، هر روز در حال انتشار است.
در هر یک از این نشستها، مبانی نظری و کارکردی تاریخ شفاهی از منظر دست‏اندرکاران این روش علمی مورد ارزیابی و معرفی قرار گرفته است. آنچه به عنوان موضوع و عنوان نشست هفتم معین گردید، دربردارنده حوزه وسیعی از پرسش‏ها و ابهامات در باب تاریخ شفاهی بود که از فلسفه، طراحی، انجام مصاحبه، پیاده‏سازی و انتشار را شامل می‏گردید. از این رو، اهمیت موضوع، عنوان و انتظارات از نشست هفتم بسیار فراتر از سایر نشست‏ها بود. با اعتراف به تلاش شبانه‏روزی مسئولین کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در برپایی این نشست تخصصی، آسیب‏هایی چند همراه با مزایایی منحصر به فرد در شکل و محتوا، بر آن مترتب بود که در نوشتار حاضر به طور مختصر به آن اشاره می‏شود.
نخستین چالش جدیِ گریبانگیر بسیاری از محافل علمی داخلی، تلاش برای «گنجاندن بحر در کوزه» است. اختصاص دادن تنها یک روز به ارزیابی و بررسی مبانی علمی و عملی تدوین در تاریخ شفاهی با ارائه 9 سخنرانی و یک میزگرد، تنها منجر به نمادسازی و سطحی‏نگری به موضوع فوق گردیده، دقت را فدای سرعت کرد. از سوی دیگر، تقدم حاشیه بر متن در این نشست بسیار مشهود و مشکل مضاعف بود. اگر قرار بود رؤسای محترم جلسات، عمده زمان اختصاص یافته به هر سخنرانی را به خود اختصاص دهند آیا بهتر نبود خود با ارائه مقالات علمی گوی و میان را به دست می‏گرفتند؟ سخنرانی‏ها و تحشیه‏های گاه و بیگاه هیئت رئیسه جلسات، حداقل زمانِ تعیین شده برای ارائه گزیده‏ای از مقالات را نیز از سخنرانان اصلی گرفت.
نکته مهم دیگر آنکه، تحقیق و تتبع برخی از شرکت‏کنندگان و مستمعین در جلسه به دور از مطالعه و غور در مقالات منتشر شده نشست‏های پیشین و مقالات مندرج در نشریات علمی و معتبر کشور، موجب تکرار بدیهیّات و غلتیدن در دوری باطل با طرح پرسش‏هایی با پاسخ‏های مشخص و معین بود.
نامتناسب‏بودن برخی از سخنرانی‏ها و مقالات ارائه شده با بخش‏های از پیش تعریف شده نشست هفتم دیگر آسیب قابل تأمل است. از آنجایی که جلسه اول به مبانی و تعاریف و مداخل تدوین اختصاص یافته بود جا داشت در انتخاب مقالات و افراد دقت بیشتری به عمل می‏آمد. پراکنده‏گویی و عدم دسته‏بندی مطالب، نگاه غیرعلمی به مبانی علمی تدوین، عدم اتفاق‏نظر در تعریف مفاهیم و مبانی تاریخ شفاهی و نامعین بودن آغاز و انجام مطالب، برخی از آسیب‏های وارده بر مطالب ارائه شده در این جلسه بود.
در بحث از الگوها و مدل‏های عملیاتی، نخستین مقاله در ماهیّت داده‏های تاریخ شفاهی، تحلیلی مفصل و کاملاً انتزاعی، نکاتی فلسفی و ماهیّت‏شناسی را بازطرح می‏نمود که در صورت تأمل بیشتر بر آن و داشتن فرصت و مجالِ کافی، مجادلات عمیق و جدّی را سبب می‏شد اما آن هم قربانی کمبود وقت و زمان گردید. مقاله‏ی «گفتار و نوشتار در تاریخ شفاهی» در میانه نشست هفتم، ابتدای ورود روشمند به مقوله‏ی تدوین بود که شایسته بود با عنوانی برازنده‏تر از آنچه عرضه شد، ارائه می‏گردید. با این وجود به هیچ عنوان از ارزش علمیِ مقاله نخواهد کاست. داده‏های علمی و روزآمد مقاله «رویکرد جدید در تحلیل کیفی» نیز قربانی کمبود وقت شده، مانع از طرح اصولی آن توسط راوی گردید.
مقاله‏ی اولِ جلسه سوم یعنی «نقد و کاربرد»، اشارات سطحی و نامنظم به کتب تاریخ شفاهی جنگ داشت. سخنران برخلاف ادعای معرفی و نقد برترین کتاب‏های تاریخ دفاع مقدس، بر روی کتابی خاص متمرکز گردید و باب بحثی دیگر را گشود. دومین سخنران جلسه سوم نیز تفاوتی میان ویرایش به عنوان بخشی از تدوین در تاریخ شفاهی با کل جریان تدوین قائل نشده بود و دچار تداخل مبحث شد. آنچه در سراسر این نشست مشهود بود بدفهمی از معنا و مفهوم واژه و اصطلاح تدوین در تاریخ شفاهی است. نکته‏ای که متأسفانه از ابتدای مباحث به آن توجه جدی نشد و همواره بحث‏ها را به حاشیه و از موضوع اصلی به بیراهه می‏راند.  از اینرو هیئت رئیسه، سخنرانان و مستمعین را به اشتباه می‏انداخت.
معرفی، تحلیل و نقد کتاب خاطرات عزت شاهی صرفاً بر اساس جای‏گرفتن این اثر در زمره آثار واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مورد توجه قرار گرفت اما محدودیت زمان و شتاب ناشی از کمبود وقت، مانع از عرضه داده‏های حاصله از تحلیل و نقد ساختار و محتوای این کتاب پر سر و صدا گردید. نقد و تحلیلی که احتمالاً می‏توانست دربردارنده‏ی تمامی ابعاد تدوین در تاریخ شفاهی باشد.
تکرار مکرّرات و توضیح واضحات، عمده مطالب میزگرد پایانی بود. باید توجه داشت که قرار نیست در هر جلسه و نشست تخصصی به تمام موضوعات مرتبط با تاریخ شفاهی پرداخته شود. چه لزومی دارد ماه‏ها بر سر نام‏گذاری و تعیین موضوع و عنوان هر نشست جلسات متعدد تشکیل شود و عنوان هر نشست متفاوت باشد اما در عمل جنبه عام پیدا کند. در این نشست خلط مباحث، پراکنده‏گویی و نامناسب‏خوانی مطالب در باب مقولاتی مانند فلسفه تاریخ شفاهی، مصاحبه و روش‏های اجرای مصاحبه فعال و کارکردهای تاریخ شفاهی به دفعات مطرح گردید و در نتیجه گاه ملال‏انگیز بود.
با این وجود، نشست هفتم، جریان و روند تشکیل انجمن تاریخ شفاهی ایران را نهایی کرده، گامی دیگر به سوی جایابی و جاانداختنِ این روش مرسوم و متداول در محافل دانشگاهی کشور برداشت. گردآوردن بیش از یک صد نفر متخصص، محقق و علاقمند به مقوله تاریخ شفاهی در فرصتی اندک در محیطی تاریخی با مدیریت آگاهانه و دلسوزانه کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای علمی و پشتیبانی اجرایی قوی، درخور ستایش و سپاس فراوان است. حضور و شرکت گروه‏های متعدد و متنوع از شفاهی‏کاران، اساتید دانشگاه، متولیان مراکز تاریخ شفاهی در داخل و دانشجویان رشته‏های مختلف (تاریخ، ادبیات، معماری و ....) شاهدی محکم بر مردمی‏بودن این روش و شکست انحصارات در شیوه‏های تاریخ‏نگاری نوین است. شرکت‏کنندگان و سخنرانان نشست هفتم همچنان بر این نکته تأکید داشتند که تاریخ شفاهی ایران مراحل بالندگی خود را به سرعت طی می‏کند و برغم برخی انکارها و لجاجت‏ها، راه خود را در میان همقطاران جهانی یافته است.
 با توجه به آنچه گذشت و به منظور ارتقای کیفیّت علمی و عملی نشست‏ها و کارگاه‏های تاریخ شفاهی در آینده، نگارنده این سطور، خاطر شریف دست اندرکاران محترم انجمن تاریخ شفاهی ایران را به نکات زیر جلب می‏نماید:
- تمرکز کلیه مباحث هر نشست بر روی موضوع و عنوان مورد نظر و جلوگیری از انحراف موضوعات.
- ارتقای سطح علمی داوری مقالات به ویژه در بخش سخنرانی به منظور افزایش سطح کیفی داده‏های تولید‏شده و دفاع علمیِ از حریم مظلوم واقع شده‏ی تاریخ شفاهی در ایران.
- جلوگیری از ورود افراد غیرمتخصص و دیدگاه‏های غیرعلمی و صرفاً تجربی به تاریخ شفاهی.
- تبلیغات وسیع‏تر و فراخوان دانشگاهی با هدف افزایش مشارکتِ مجامع علمی کشور.
- اختصاص دادن زمان و وقت بیشتری برای ارائه مقالات و مطالب.

یکی از شرکت کنندگان نشست هفتم