کارگاه آموزشی تاریخ‌شفاهی دفاع‌مقدس در رشت برگزار شد

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران؛ توجه و اهتمام در ثبت و ضبط وقایع 8 سال جنگ تحمیلی همواره یکی از دغدغه‌های پژوهشگران این حوزه بوده است. به همین منظور مرکز ملی اسناد و کتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس، به عنوان یکی از متولیان این امر در سال 1388 نخستین کارگاه آموزشی خود را با هدف تدریس و آموزش‌های تخصصی در حوزه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌ شفاهی، با حضور پژوهشگران برجسته تاریخ شفاهی کشور در حوزه هنری برگزار کرد و با نتایجی که از این کارگاه بدست آمد، برای اجرا و برگزاری این کارگاه‌های آموزشی در سراسر کشور اهتمام ورزید.

این مرکز از نیمه دوم سال 1389 تاکنون در 5 استان کشور چون خراسان رضوی(مشهد)، آذربایجان شرقی (تبریز)، خوزستان(اهواز)، سمنان و گیلان(رشت) کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی را با حضور علاقه‌مندان، دانشجویان، نویسندگان و پژوهشگران این حوزه برگزار کرده است و بنا دارد برگزاری این کارگاه‌های آموزشی را در سراسر کشور ادامه دهد.
سایت تاریخ شفاهی ایران درصدد است، گزارش مباحثی که در این کارگاه‌های آموزشی مطرح می‌شوند در اختیار مخاطبان خود قرار دهد، در اینجا گزارش آخرین کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس که در رشت برگزار شد، می‌خوانیم:

کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان گیلان با حضور سرهنگ کاظم فرامرزی، رئیس مرکز ملی اسناد و کتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس، علیرضا کمری، حجت الاسلام سعید فخرزاده، غنی‌یاری، فروزفر از کارشناسان و اساتید برجسته کشور در حوزه تاریخ شفاهی و بیش از 60 نفر از دانشجویان اهل قلم، نویسندگان، پژوهشگران و محققان و اعضای انجمن‌های تاریخ شفاهی استان، پانزدهم تیرماه سال 1390 با همکاری مرکز ملی اسناد کتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس استان گیلان (رشت) در دو نوبت صبح و عصر برگزار شد.

در نوبت صبح حجت‌الاسلام فخرزاده درباره ضرورت ثبت تاریخ رویداد‌های دوران دفاع‌مقدس با روش تاریخ شفاهی و علیرضا کمری، درباره تفاوت‌های خاطره و تاریخ‌ شفاهی صحبت کردند. در نوبت دوم فروز‌فر و غنی یاری به ترتیب مباحثی را درباره شیوه‌های مصاحبه و تاثیر آن در تدوین اثر با روش تاریخ‌شفاهی و نقد و بررسی فعالیت‌هایی که تاکنون با این روش در کشور صورت گرفته، مطرح کردند. در ادامه، فرصت به پرسش‌های مخاطبان جلسه درباره ضرورت‌های تاریخ‌شفاهی اختصاص یافت و کارشناسان این جلسه به پاسخگویی پرداختند.

تاریخ شفاهی به قالب داستان نزدیک است

حجت الاسلام سعید فخر‌زاده، مسئول واحد تاریخ‌شفاهی در حوزه هنری تاریخ را مادر تمام علوم انسانی معرفی کرد و افزود: «تاریخ یکی از منابع اصلی در علوم انسانی است، چرا که داده‌های مهمی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد و در نهایت محقق با پردازش آن اطلاعات، آثاری مستند و مستدل خلق می‌کند.»
وی در ادامه اظهار داشت: «تاریخ نگار باید در هردوحوزه تاریخ و ادبیات، دانش کافی داشته باشد و در ثبت زمان و مکان رویداد های تاریخی وقت داشته باشد. رویداد‌های تاریخی حکم خرد اجتماعی را  دارند که اصل و نصب یک جامعه را نشان می دهند. منابع داده‌های تاریخی قوت و ضعف سیر رویدادهای تاریخی را در گذر ایام نشان می‌دهند. در روز‌های نخست جنگ تحمیلی رزمندگان و مسوولان بنا به دغدغه ای که برای حضور در عملیات و میدان‌های رزم داشتند تمایلی به ثبت و ضبط خاطرات خود نشان نمی‌دادند و از طرفی امکانات و ابزار‌های اولیه به طور کامل دسترس نبود، چه سختی‌هایی که برای تهیه نوار کاست نمی‌کشیدیم. با این وجود نباید بگذاریم حتی ذره‌ای از تاریخ جنگ در کشورمان مغفول بماند.»

فخرزداه تاریخ شفاهی را به قالب داستانی نزدیک دانست و تصریح کرد: «با توجه به اینکه یکی از راه های ورود به ذهن مخاطب داستان است، می توان گفت که تاریخ شفاهی به قالب داستانی نزدیک است، می‌توان از این مقوله در انتقال داده‌ها و مطالب مهم در حوزه تاریخ شفاهی استفاده کرد. خداوند نیز در قرآن فرامینش را در قالب داستان برای بندگان خود تعریف کرده است. خاطره شبیه به داستان بوده و مخاطب با این رویکرد می تواند با گذشته خود ارتباط برقرار کند.»
وی خاطر نشان کرد: «برای انتقال مفاهیم و ارزش‌های مهم در فرهنگ و تمدن هر جامعه‌ای، تاریخ‌شفاهی همواره پاسخ‌گو بوده است، بنابراین با وجود اینکه تاریخ شفاهی یک روش کارآمد امروزی است، می‌توان با جمع‌آوری داده‌ها در قالب این روش روزآمد روز تاریخ رویداد‌های مهم کشور، از جمله هشت سال جنگ تحمیلی را ثبت و ضبط  کرد و به آیندگان انتقال داد، چرا که تاریخ پلی میان گذشتگان و آیندگان است.»

برای کاووش در هویت تاریخی کشور باید نگاهی جامعه شناختی به رویداد‌ها داشت

علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر که تاکید بسیاری بر یادداشت‌برداری از مباحث مطرح شده در این کارگاه داشت، گفت: «مسائل و موضوعات مربوط به تاریخ جای بحث و گفت و گو بیشتری دارد. بسیاری از گفته‌ها و نوشته‌هایی که درباره تاریخ شفاهی مطرح می شود در فضای مطالعات سنتی، کلاسیک و دانشگاهی هنوز محل قبول تام پیدا نکرده و سال‌هاست که با این مسئله سرکار داریم و تقریبا تنها جایی که توانسته برای حل این مسئله اهتمامی بورزد، گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان است که با برگزاری نشست‌های تخصصی درباره این مسئله، به بررسی آن پرداخته است. نظام دانشگاهی کشور باید بیش از پیش به طرح موضوع تاریخ اهمیت دهد. در میان کسانی که درباره تاریخ شفاهی کار کردند، نمی‌توانیم به یک‌همفکری و هم‌ذهنی واحدی برسیم. البته در مسائل عام علوم انسانی نباید هم به نظر واحد برسیم. اما با این گردهم آمدنها بسیاری از نقاط کور در این مسیر روشن می‌شود.»
وی ادامه داد: «گاهی دیده شده که اظهار نظرهای نادرستی از سوی کسانی که آشنایی کاملی درباره تاریخ شفاهی ندارند، مطرح می‌شوند. کم نیستند نهادها و مجموعه هایی که کارشان جمع آوری خاطرات بوده و به مرور عنوان کارشان را عوض کردند و تاریخ شفاهی نام گرفته است. چه شده است که یک مرتبه این مسیر را طی کردند. خاطره مرز میان زبان و ادبیات است. با تعویض عنوان، ماهیت تغییر نمی کند. پژوهشگرانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند باید مطالعه دقیق و کاملی درباره مباحث تاریخ شفاهی داشته باشند.»
کمری با اشاره به اینکه پیامد‌ رویداد‌های تاریخی به مرور زمان خود را نشان می دهند، تصریح کرد:
«بسیاری معتقدند که پیامدها و آسیب‌های بسیاری از زمان حمله مغول به ایران و یا بعد‌تر از آن جنگهای ایران و روس بر جای مانده است که هنوز این پیامد ها ادامه دارند، البته این پیامدها مرئی نیستند و پژوهشگر ماهر با تحقیق و مطالعه دقیق این پیامد‌ها را از لایه‌های نامحسوس جامعه با نگاهی جامعه شناختی و با استفاده از علوم اجتماعی می‌یابد. در مطالعه تاریخی باید از زمینه‌ها آغاز کرد تا به پیامد‌ها رسید. شناخت رویداد‌ها و علل چگونگی پیدا آمدن آنها با مطالعه وسیع و دقیق در گذر تاریخ بدست می‌آید.» 
این نویسنده و پژوهشگر معتقد است: «تاریخ عبارت است از بازه شناخت و تحلیل رویداد‌های گذشته و نقل آن وقایع و تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی وقوع‌شان قبل از وقوع ظاهری واقعه تا پس از پایان و پیامدها که این پهنه وسیع تاریخی را در بر‌می‌گیرد. رویداد‌های تاریخی فرآیندی، سلسله‌وار هستند که به یکدیگر متصل‌اند، چرا که علت و معلول یکدیگرند. هویت و اندیشه تاریخی نیز در این پهنا پیدا می‌شود.ایران از دوره هخامنشینان تاکنون دستخوش حوادث و رویداد‌های گوناگونی قرار گرفته است، در برابر این حوادث خم شده اما تاکنون نشکسته است و به مثابه یک سرو همچنان محکم و پا برجا مقاومت کرده است. این مدارا و مداومت، در روح، فکر، خون و زبان ایرانی تجسم پیدا کرده و به تاریخ سرزمینش هویت بخشیده است.»
وی در ادامه با تاکید بر اینکه ظرف تاریخ، جغرافیاست و همین بستر باعث بروز وقایع مهم تاریخی شده است، ادامه می‌دهد: «متن تاریخی باید شرح دیده‌ها و شنیده‌ها باشد، کنشگران و شاهدان تاریخی که در زمان و مکان رویداد ها حضور دارند، از منظر داشت و برداشت  ذهنی خود واقعه را می بینند، در واقع نوع نگاه و درک آنها از مسائل و رویداد‌های تاریخی یکسان نیست. واقعه و رخداد  با آثار و نشانه‌هایش ماهیت پیدا می‌کند و کسانی که در بطن ماجرا و از نزدیک، شاهدان اصلی ماجرا بوده‌اند با درک خود به آن رویداد هویت می‌بخشند.»

کمری تاکید کرد: «تاریخ شفاهی باید بدون اغراق بیان شود تا به دست فراموشی سپرده نشود، تاریخ شفاهی تاریخی است که اندیشه، فرهنگ، زبان و ادبیات را دربرمی‌گیرد. همین نوحه،‌ مدایح و اشعاری که به زبان‌های محلی درباره روزهای جنگ تحمیلی خوانده شدند، چرا جمع‌آوری نمی‌شوند که این نوحه و مدایح از کجا آمده اند؟برای چه کسانی خوانده شدند؟همه اینها به فرهنگ و تاریخ کشور هویت می‌بخشند.»

علی فروزفر، محقق و پژوهشگر درادامه نخستین کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس در استان گیلان سخنرانی فرد را با محوریت  اصول، فنون و مهارت‌های مصاحبه برای حاضران در این مراسم ارائه داشت.
وی معتقد است ارتباط شفاهی در زندگی همه انسان ها جایگاه بسیار قوی دارد و اظهار داشت: «برای اینکه یک اثر در حوزه تاریخ شفاهی به ماندگاری یک سند شود، علاوه بر جمع‌آوری اطلاعات، یک مصاحبه‌گر ماهرمی‌خواهد که حرف خوب بزند، خوب گوش کند، از طرفی مصاحبه شفاهی را به خوبی تبدیل به متن کند و در نهایت روزی به دست مخاطب برساند تا آن را بخواند. ما از مطالب شفاهی بیشتر از مطالب کتبی استقبال می‌کنیم، تعداد کمی از ما حوصله خواندن و نوشتن داریم و به ظاهر فقط گوش می‌دهیم.»
فروزفر تصریح کرد: «تاریخ شفاهی بسیار کارساز و آگاهی آفرین است و بسیاری از نانوشته‌ها را بیان می کند، بخش بسیار کمی از تاریخ‌شفاهی نوشته شده و بخش عمده‌ای از آن نانوشته مانده است. چند درصد از تاریخ شفاهی در دوران دفاع‌مقدس نوشته شده است!؟ حتی آن چیزی‌هایی هم که نوشته شدند، معلوم نیست چقدر از آنها در دسترس است! کاربرد تاریخ شفاهی در هرجا باعث بروز تحول بزرگ اجتماعی می‌شود، ای کاش در زمان همان رخداد‌ها آنها را ثبت می‌کردیم!»
وی درباره مهم‌ترین فنون و مهارت‌هایی که باید در مصاحبه از آن استفاده کرد، گفت: «برای ثبت و ضبط رویداد های مهم در گذر تاریخ باید به ابزار، فنون و مهارت‌های کارآمد در مصاحبه آگاهی داشت، گاهی اوقات حافظه مصاحبه شونده به فراخور زمان دچار فراموشی شده که مصاحبه کننده باید نسبت به این موضوع آگاهی داشته باشد، از طرفی باید نسبت به منابع و اطلاعات آگاهی کافی داشت چرا که عدم شناخت نسبت به موضوع مصاحبه، خطر بزرگی در فرآیند مصاحبه ایجاد می کند. خطر بعدی که مصاحبه‌گر را تهدید می‌کند بی‌تجربه‌گی در امر مصاحبه و نبرد دانش و تجربه کافی نسبت به موضوع است. مصاحبه‌گر نباید نگاه گزینشی نسبت به مسائل داشته باشد و باید رویداد‌ها را به طور کامل علت‌یابی و ریشه‌یابی کند،، چرا که حاصل کار او را ملت خودش و مردم سراسر دنیا خواهند خواند. در نهایت باید گفت، در هر ارتباط شفاهی لحظات اولیه طلایی است و باید برای این لحظه سناریویی نوشته شود که چطور شروع کرد و ادامه داد، ابزار و تجهیزات ضروری برای مصاحبه، انتخاب بهترین زمان و مکان نیز تاثیر مهمی‌در ایجاد یک فضای خوب برای مصاحبه با موضوع تاریخ شفاهی دارد.»

محسن غنی‌یاری، پژوهشگر نیز در ادامه به نقد و بررسی‌ آثار و فعالیت‌هایی که تاکنون حول محور تاریخ شفاهی انجام شده اند، پرداخت.
نخستین کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان گیلان با پرسش‌های حاضران در کارگاه پاسخ کارشناسان و اساتید حوزه تاریخ شفاهی به پایان رسید.

مرکز ملی اسناد و کتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس در تاریخ 21 تیر ماه سال جاری نیز قرار است در استان خراسان جنوبی (بیرجند) کارگاه مشابهی را باحضور کارشناسان و اساتید این حوزه برگزار کند.
سایت تاریخ شفاهی ایران، گزارش تکمیلی این نشست را نیز منتشر خواهد کرد.

گزارشگر: فاطمه نوروند