بازار بزرگ تهران

اشاره:
استفاده از تاریخ شفاهی درباره موضوعاتی که لزاما رویدادهای تاریخی نیستند در عرصه تاریخنگاری و پژوهش های اجتماعی رو به گسترش است. کتاب سرگذشت بازار بزرگ تهران نمونه ای از این دست است که بخشی از منابع مورد استفاده آن شفاهی بوده اند. مقاله پیش روی، کوتاه شده ی مقاله بلندی است که در معرفی این اثر پیشتر در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (شماره 149 مهر1389 صفحه ۸۰)منتشر شده است.

■ سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر
■ پژوهش گروهی بنیاد ایران‌شناسی
■ طرح، مقدمه، بررسی و تدوین نهایی: دکتر حسن حبیبی
■ مدیر طرح: دکتر شهرام یوسفی فر
■ تهران، بنیاد ایران‌شناسی؛ چاپ اول 1389، تعداد صفحات: 366

در فرهنگ و زبان فارسی، بازار یکی از اصطلاحات پرمعنی به شمار می رود. این واژه در پهلوی واکار، در پارسی باستان آباکاری به معنی محل اجتماع، محل خرید و فروش کالا و خوراک و پوشاک، دو رسته از دکان‌های در برابر یکدیگرکه غالبا سقفی آن دو دسته را به یکدیگر می پیوندد، میدان داد وستد و دست آخر کوی سوداگران است (1). همچنین آن را می‌توان در توصیف یک مکان، یک اقتصاد، یک روش زندگی، یک طبقه و نمادی از حیات اسلامی یا خاورمیانه‌ای به‌کار برد. این نقشها و ابعاد متعدد، سرنخ موضوعات متعددی را برای محققان معماری، مردم‌شناسی، اقتصادی، جامعه‌شناسی، تاریخ و سیاست فراهم کرده است(2)  و مهمتر اینکه در همه‌ی شهرها به خصوص شهرهای سنتی این مکان قلب شهر را تشکیل می‌دهد.
حتی اگر پیشینه تاریخی پیش از اسلام را کنار بگذاریم، بازار در تمدن و فرهنگ اسلامی و به طور کلی در تمدن و فرهنگ ایرانی گستره نسبتا وسیعی از واژه ها و معانی را در بر می گیرد. شناخت جامعه تاریخی ایران، بدون مطالعه بازار و مسائل مرتبط با آن هیچ گاه پا را از لایه های سطحی فراتر نمی گذارد و یکی از شروط لازم محققین برای رسیدن به لایه های درونی جامعه ایران، شناخت بازار است. گرچه در کل هنوز هم سنجش نقادانه‌ای در مورد آن صورت نگرفته و در بسیاری از مطالعات تخصصی، تعریف بازار همچنان در ابهام باقی مانده است.(3)
بازار بزرگ تهران از جمله بازارهای مهم ایران می‌باشد که در دو سده‌ی اخیر نقش زیادی در تحولات سیاسی ـ اجتماعی جامعه‌ی ایران به خصوص از دوره‌ی مشروطه به بعد داشته است. این بازار با مساحت امروزی 105 هکتار و تردد روزانه حدود 400 هزار نفر، به مانند دیگر بازارهای شهری ایران براساس الگوی کهن بازارهای شرقی، مرکز تجمع مراکز اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اصلی شهر بوده و هنوز هم مانند دوره قاجار و پهلوی، نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه شهری تهران دارد. (4)  بررسی سیر تاریخی گسترش کالبدی شهر تهران نشان می‌دهد از زمانی که بخش کوچکی از مجموعه‌ی بازار کنونی هسته‌ی اصلی آبادی و شهر بعدی تهران را تشکیل می‌داد تا به امروز، شهر تهران بر محور استخوان بندی بازار رشد نموده است. با توجه به این نیاز اجتماعی و فرهنگی، بنیاد ایران‌شناسی در طرحی مفصل از چند سال قبل به پژوهش در این موضوع پرداخته که ماحصل بخشی از آن در کتاب «بازار بزرگ تهران» برای اولین بار در هزار نسخه در سال 1389 روانه بازار نشر شد. کتاب بازار بزرگ تهران در 366 صفحه به صورت رنگی، در قطع رحلی به عنوان پژوهش گروهی بنیاد ایران‌شناسی به مدیریت دکتر شهرام یوسفی فر و با طرح، مقدمه، بررسی و تدوین نهایی دکتر حسن حبیبی ریاست بنیاد ایران‌شناسی منتشر شده است.
در این کتاب دو بازار مهم پیرامونی بازار تهران یعنی بازار تجریش و بازار حضرت عبدالعظیم(ع) نیز مستقلا مورد کنکاش قرار گرفته اند. این دو بازار در گذشته با فاصله‌ی زیادی از شهر تهران و بازار بزرگ آن قرار داشته و از گستردگی و اهمیت امروزی نیز برخوردار نبودند و عنوان بازارهای محلی داشتند، اما پیوستگی‌های اقتصادی و اجتماعی بین آن ها و بازار بزرگ تهران برقرار بوده و هست. درکتاب حاضر هر یک از بازارها بر اساس الگویی مشابه مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته‌اند. بازار بزرگ تهران به عنوان هسته‌ی مرکزی و تاریخی شهر تهران، بازار تجریش هم در مرکزیت محله قدیمی تجریش مرکز تاریخی شهرستان شمیران و بازار حضرت عبدالعظیم نیز بخشی از بافت قدیمی شهرری.
این کتاب نخستین اثر از مجموعه بازارهای سنتی ایران(5) است که تهیه و تدوین آن توسط بنیاد ایران‌شناسی و زیر نظر دکتر حسن حبیبی، رئیس بنیاد انجام شده است. پژوهش و تألیف درباره‌ی بازار بزرگ تهران و بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن به عنوان یکی از بازارهای ایران به همت و تلاش گروهی از پژوهشگران بنیاد ایران‌شناسی در سال 1384 آغاز گردیده است. تیم تشکیل دهنده‌ی این پژوهش شامل دوازده نفر بوده که در چند بخش به صورت همزمان فعالیت داشته‌اند که عبارتند از: مطالعات میدانی و مردم‌شناسی، تاریخ شفاهی، طراحی و ترسیم نقشه، مطالعات کتابخانه‌ای و آرشیوی و عکس برداری. 
کتاب بازار در هشت بخش و هر بخش به چند فصل و هر فصل بنا به اقتضاء موضوع به چند بهره و بند تقسیم شده است. شرح هر یک از بخش‌ها، فصل‌ها و اجزاء آن‌ها به شرح زیر است.
دو مبحث آغازین کتاب که حکم کلیات کتاب را دارد به بیان هدف، موضوع و قلمرو و روش تحقیق وشیوه‌ی گردآوری اطلاعات و چگونگی تدوین کتاب پرداخته شده و بازار به عنوان یک تاسیس اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. همچنین بازار در عرصه‌ی مطالعات ایران‌شناسی، ساختار، عملکرد و ویژگی‌های بازار در ایران بررسی شده است.
بخش اول کتاب تحت عنوان کالبدهای اصلی و فرعی بازار تهران و عناصر آن است. کالبد بازار شهر از اجزای گوناگونی تشکیل می‌شود که کاربری‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارند.(6) 
فصل اول این بخش به موضوع ساختار و ویژگی‌های عناصرکالبدی بازار بزرگ تهران پرداخته است. این فصل به بررسی نقش و عملکرد عناصر اقتصادی موجود در کالبد بازار بر اساس ویژگی‌های اقتصادی و کالبدی بازار تهران به عنوان یکی از بازارهای نمونه در ایران می پردازد (7) و به دو بهره تقسیم می‌شود. بهره‌ی اول روند شکل گیری ساختار کالبدی و عناصر اقتصادی بازار بزرگ تهران و در بهره‌ی دوم به ویژگی‌های ساختار کالبدی و فضایی بازار بزرگ تهران اشاره شده است. در فصل دوم این بخش تقسیم‌بندی ‌عناصر اصلی اقتصادی ـ کالبدی بازار بزرگ تهران و تشریح ریخت و توصیف وضعیت اجزاء آن چون راسته‌های اصلی و فرعی، کاروانسراها و سراها، تیمچه‌ها، قیصریه، پاساژها، دالان‌ها، کوچه‌ها، انبارهای کالا تا کوچکترین اجزاء این کالبد، حجره و دکان صورت گرفته است. هر یک از این عناصر در شش بند شامل تعریف، کارکرد، ویژگی‌ها، ریخت، معماری و در بند ششم نقش هریک از این عناصر در بازار بزرگ تهران بررسی شده است. در این راستا به معرفی و توصیف مکان‌های غیرتجاری در کالبد بازار نیز توجه شده است. همچنین برای توضیح هر یک از این عناصر تصاویری نیز گنجانده شده است.
بخش دوم کتاب با عنوان سازمان اقتصادی و اجتماعی و نیروی انسانی بازار بزرگ تهران به موضوع استمرار نظام اقتصادی و اجتماعی کهن بازار در روزگار کنونی اختصاص دارد. بازار بزرگ تهران به عنوان بخشی مهم در ساختار اقتصاد شهری و ملی ایران داری ماهیتی دوگانه در ساختار اقتصادی خود است: از یکسو عملکرد بازار بزرگ تهران همچنان بر اساس سازمان اقتصاد سنتی و گروه‌های شغلی و حرفه‌ای تعریف شده در آن است و از سوی دیگر خواه ناخواه مناسبات نوین را درون سازمان اقتصادی خود پذیرا شده است.(8) 
فصل اول بخش دوم به بیان ویژگی‌های سازمان اقتصادی بازار بزرگ تهران پرداخته است. موضوع بهره‌های این فصل جایگاه اقتصادی بازار در شهر، بخش‌های اقتصادی(دولتی، عمومی و خصوصی) فعال در بازار، الگوهای توزیع در بازار، شعاع عملکردی بازار در سطح شهر، فعالیت‌های اصلی بازار، عملیات پولی و نهادهای مالی در بازار، حجم معاملات در بازار، الگوی قیمت گذاری در بازار، سازمان اقتصادی بازار بین حال و آینده به تشریح هر یک پرداخته شده است.
فصل دوم با عنوان عناوین و گروه بندی اصلی فعالیت‌های بازار بزرگ تهران به چند فصل، بهره و بند تقسیم شده است. بهره‌های این فصل شامل گروه‌های فعال در نظام توزیع و داد وستد بازار و نوع فعالیت‌های آنان چون تاجر/ تجارت، عمده فروشان/ عمده فروشی، بنکدار/ بنکداری و خرده فروش‌ها/ خرده فروشی در درون بازار و ارتباطات آن‌ها با شبکه‌های توزیع کالا در خارج از کالبد بازار یا سطح شهر، گروه‌های واسطه‌ای در نظام توزیع بازار شامل دلال/ دلالی، حق العمل کار/ حق العمل کاری، بنکدار/ بنکداری، گروه‌های صراف/ صرافی، بانک / بانکداری، صندوق‌های قرض الحسنه و گروه‌های حاشیه‌ای در سازمان اقتصادی بازار شامل پیشه ور/ پیشه وری، شاگرد/ شاگردی، انباردار/ انبارداری، باربر/ باربری، تسمه کشی/ عدل بندی، دست فروش/ دست فروشی، همچنین به الگوی توزیع اصناف، سازمان آن، سلسله مراتب توزیع‌کنندگان کلی و جزئی در بازار تهران و برخی مفصل‌های فرعی آن چون دلالان و غیره اختصاص یافته است.
بخش سوم به موضوع نظام صنفی بازار بزرگ تهران اختصاص یافته است.
مطالب این بخش در سه فصل ساماندهی شده است: فصل اول نظام صنفی کهن و جدید ایران بررسی شده و ضمن ارائه‌ی تعریفی از صنف، مروری بر ادوار حضور اصناف در تاریخ ایران، روابط دولت و اصناف در مقاطع قبل و بعد از پیروزی انقلاب وضعیت دیروز و امروز پیشه‌ها و حرف در بازار تهران به پیشینه‌ی صنف و اصناف در ایران و بازار تهران پرداخته شده و ضمن بررسی تحولات نظام صنفی در ایران و بازار تهران وضعیت کنونی نظام مشاغل و حرف در بازار تهران بررسی شده است.
فصل دوم با عنوان دیروز و امروز اصناف در بازار بزرگ تهران به بررسی پیشینه‌ی و عملکرد اصناف در بازار بزرگ تهران،گروه بندی فعالیت‌ها و وضعیت کنونی اصناف در بازار بزرگ تهران با استفاده از جدول پرداخته شده است.
بخش چهارم کتاب تک‌نگاری‌هایی است که در سه فصل، هر کدام به موضوعی خاص از زندگی بازار بزرگ تهران اختصاص یافته است. در فصل اول چهل مکان تجاری ـ تاریخی که در راسته‌ی اصلی بازار بزرگ تهران واقع شده‌ به صورت مختصر بررسی شده‌اند. راسته‌ی اصلی بازار بزرگ تهران نقش محور فرهنگی  ـ تاریخی را برای بازار و شهر تهران ایفا می‌کند از این رو مکان‌های مورد بررسی در این فصل از هویت تاریخی، فرهنگی و اقتصادی مطرحی در فضای کالبدی بازار تهران برخوردارند(9) . در بررسی هر یک از سراهای مورد نظر شش بند قرار داده شده که عبارتند از: وجه تسمیه، موقعیت جغرافیایی، توصیف بنا، مشاغل، تجار و مالکیت.
در پایان فصل جانمایی هر یک از این اماکن بازار تهران با ذکر نام هر یک در نقشه‌های تاریخی شهر تهران، شامل نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران ترسیم موسیو کرشیش 1275ق و نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران، ترسیم عبدالغفار نجم الدوله،1309ق، همچنین نقشه‌ی ترسیم شده در گروه بازار بنیاد آمده است و برای آشنایی بیشتر خوانندگان و پژوهشگران حوزه‌ی بازار با کالبد فرسوده‌ی بازار تهران در این فصل تصاویری منتخب از بخش‌های مختلف هر یک از سراها ارائه شده است.
در فصل دوم به وضعیت دیروز و امروز پنج صنف از اصناف قدیمی در حال زوال و فعال در بازار تهران پرداخته شده است و. هدف آن نشان دادن تحول ساختاری و کارکردی چند صنف مهم در بازار بزرگ تهران است. اصناف منتخب شامل دو دسته متفاوت می‌باشند:
الف ـ صنف‌هایی که در گذشته از جایگاه و موقعیت مطرح و ارزشمندی نسبت به دیگر اصناف بازار بزرگ تهران برخوردار بوده‌ا‌ند. صنف‌های طلاساز و طلافروش، فرش فروش و صنف قماش از جمله این گونه صنف‌ها می‌باشند که در شرایط کنونی نیز در تداوم حضور پررنگ تاریخی خود از توانمندی‌ها و جایگاه موثری در مناسبات‌ اقتصادی ـ اجتماعی بازار بزرگ تهران برخوردارند.
ب ـ گروه دیگر صنف‌هایی که در گذشته در بازار تهران از جایگاه اقتصادی ـ اجتماعی و حتی سیاسی و فرهنگی درخوری برخوردار بوده‌اند، اما امروزه بنا به دگرگونی‌های اجتماعی که در جامعه‌ی ایران روی داده است، به تدریج در حال خاموش شدن می‌باشند. صنف‌هایی چون آهنگری و مسگری از این نمونه صنف‌های موجود در بازار تهران به شمار می‌روند که گذشته‌ی باشکوه و پراهمیت‌شان گذر کرده و در حال زوال می‌باشند و امروزه به سختی قادر به مقاوت در برابر شرایط سخت بوده و نمی‌توانند از تعطیلی چند واحد باقیمانده مربوط به این اصناف در بازار تهران ممانعت به عمل آورند.(10)
فصل سوم با عنوان بازارچه‌ها و گذرهای شهر و بازار بزرگ تهران گزارشی توصیفی از وضعیت دیروز و امروز بازارچه‌ها و گذرهای قدیمی و کنونی شهر و بازار بزرگ تهران ارائه شده است. در این فصل ویژگی‌های کلی و عمومی بازارچه‌های شهری در تهران و کارکردهای پیشین و کنونی آن‌ها در بازار بزرگ و شهر تهران بررسی شده است. این فصل به دو بهره‌ی بازارچه‌ها و گذرها تقسیم شده که هر یک از چند بند شامل تعریف، ریخت، کارکردها، خصوصیات مشترک، بازارچه‌ها و گذرهای تهران، اسامی و موقعیت هر یک و وضعیت کنونی آن تشکیل شده است. همچنین تصاویری از بازارچه‌های فعال قدیمی شهر و بازار تهران ارائه شده است. در انتهای فصل جانمایی بازارچه‌های قدیمی شهر و بازار تهران با ذکر نام هر یک در نقشه‌های تاریخی شهر تهران، شامل نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران ترسیم موسیو کرشیش 1275ق و نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران، ترسیم عبدالغفار نجم الدوله،1309ق، همچنین نقشه‌ی ترسیم شده در گروه بازار بنیاد آمده است.
نقشه‌های پهنه‌بندی مشاغل بازار بزرگ تهران در بخش پنجم کتاب آمده است. این بخش به دو فصل تقسیم شده است.
فصل اول حکم مقدمه‌ی بخش را دارد. در این فصل به اهمیت آمارنامه‌ها و مشخصات دقیق انواع پیشه‌ها و مشاغل و چگونگی پراکندگی و مکان گزینی آن‌ها در درون فضای بازار اشاره شده است. همچنین در این فصل به بررسی مباحث روشی و نظری در تهیه‌ی نقشه‌های پراکندگی مشاغل و اماکن بازار تهران پرداخته شده است. ذکر چگونگی ترسیم نقشه‌ی بازار تهران و بارگذاری داده‌ها و اطلاعات مربوط به مشاغل و اماکن امکان استخراج نقشه‌های موضوعی متنوعی را فراهم آورد که پردازش و تحلیل این نقشه‌ها چارچوب نظری فصل دوم را فراهم آورده است.   
عنوان فصل دوم نقشه‌های پهنه بندی و جداول مشاغل می‌باشد. در ابتدای فصل نقشه‌ی پهنه بندی بازار بزرگ تهران در مقیاس 3000/1 آمده است. در این نقشه محدوده‌ی هر پهنه به رنگ سفید از سایر پهنه‌ها تفکیک شده است. همچنین کروکی عناصر کالبدی مانند سرا و یا پاساژ همراه با شبکه‌ی دسترسی‌های اصلی و فرعی، استخوان بندی و بافت کالبدی بازار را نمایش می دهد. در این نقشه علائم اماکن عمومی مانند مسجد و بانک مطابق راهنمای نقشه علائم گذاری شده است. نکته‌ی حائز اهمیت این که در ابتدای فصل  جدول علائم نقشه ارائه شده تا به راحتی کاربری‌های اماکن، مفصل بندی هر بلوک، دسترسی‌های مهم و جزئی در آن منطقه را پیش روی خوانندگان قرار دهد. در ادامه اطلاعات هر پهنه شامل جداول و نمودارهای مربوط به پراکندگی مشاغل و کاربری اماکن طبقات بازار بزرگ تهران به صورت مجزا و نقشه‌ی طبقه‌ی همکف بازار بزرگ تهران در قالب 57 پهنه(بلوک) ارائه شده است. در کنار هر یک از نقشه‌های مربوط به بلوک‌های بازار تهران جداول مختلفی که نشان دهنده نوع مشاغل و حرف موجود در بلوک مزبور و نیز درصد فراوانی وجدول 23 گروه شغلی به تفکیک طبقات آمده است. نمودارهای دایره‌ای هر پهنه داده‌های جداول را به تفکیک کاربری‌های شغلی ارائه می‌دهد.
گفتنی است اطلاعات و داده‌های مربوط به مشاغل این فصل بر اساس مطالعات میدانی بازار در سال 1385 تنظیم شده است.
بخش ششم با عنوان بازار تجریش یکی از بازارهای فرعی بازار بزرگ تهران با استفاده از الگوی بازار بزرگ تهران مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است.
این بازار در گذشته از یک سو کارکردهای مستقلی را به عنوان بازارچه خاص نواحی کوهستانی در منطقه شمیرانات دارا بوده و از سوی دیگر تحت نفوذ اقتصادی بازار بزرگ تهران قرار داشته است. بخشی از بازاریان بازار تجریش کسب و کار خود را در فصل زمستان به بازار بزرگ تهران منتقل می‌کردند و در دیگر ایام سال نیز بخشی از اقلام و کالاهای مورد نیاز خود را از بازار بزرگ تهران تأمین می‌کردند.
این بخش در قالب کلیات و پنج فصل موقعیت شمیران و تجریش، کالبد اصلی و فرعی بازار و عناصر مختلف آن، سازمان اقتصادی، اجتماعی و نیروی انسانی بازار، نظام صنفی، کارکردهای بازار تنظیم شده است. در انتها نیز نقشه‌ی ترسیمی بازار تجریش و عناصر کالبدی آن به تفکیک ارائه شده است.
بخش هفتم کتاب با عنوان بازار حضرت عبدالعظیم(ع) یکی دیگر از بازارهای پیرامونی بازار بزرگ تهران که با استفاده از الگوی بازار تجریش مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. بازار قدیم شهرری (بازار عبدالعظیم کنونی) که جزئی از مجموعه‌ی زیارتگاهی حضرت عبدالعظیم به شمار می رود سال‌های متمادی به عنوان یک بازارچه جنبه‌ی کاملا محدود و زیارتی داشته است ولی امروزه کارکرد بازار شهری را پیدا کرده است. در دوره قاجار، این بازار از طریق یکی از مسیرهای ارتباطی شهر تهران و از طریق دروازه‌ی حضزت عبدالعظیم به مدخل اصلی بازار تهران متصل گردید(11) .
این بخش در پنج فصل تنظیم شده است. فصل اول موقعیت تاریخی شهرستان ری و شهرری، فصل دوم کالبدهای اصلی و فرعی بازار و عناصر مختلف آن، که در ابتدا ویژگی‌های کلی بازار ری به عنوان مقدمه و سپس عناصری چون مغازه، حجره، کاروانسرا، چهارسوق، کارگاه، انبار، پاساژ و دیگر مراکز خرید به عنوان عناصر اقتصادی و خدماتی بازار و در بهره‌ای دیگر عناصری چون حمام، قهوه‌خانه، سقاخانه و نیز امامزاده حضرت عبدالعظیم و مدرسه‌ی برهان عتیق به عنوان عناصر خدماتی، اجتماعی و فرهنگی بازار بررسی شده، فصل سوم با عنوان سازمان اقتصادی، اجتماعی و نیروی انسانی بازار شهرری، فصل چهارم نظام صنفی و در فصل پنجم کارکردهای گوناگون بازار ری تحت سه بهره‌ی کارکردهای اقتصادی، ارتباطی و فرهنگی ـ اجتماعی بررسی شده است. در انتها نیز نقشه‌ی ترسیمی بازار حضرت عبدالعظیم و جانمایی اماکن و مشاغل در بازار شهرری بر اساس تصاویر هوایی و کروکی برداری بازار در سال 1388 ارائه شده است.
بخش هشتم کتاب با عنوان پیوست ها، در قالب چهار فصل مجموعه‌ای از اطلاعات و آگاهی‌های مهم در مورد عناصر کالبدی و نیروی انسانی گذشته و امروز بازار تهران و غیره ساماندهی و ارائه شده است.
در فصل اول فهرست‌های چندگانه‌ای در پنج بهره گردآوری شده که عبارتند از: بهره‌ی اول اسامی دیروز و امروز کاروانسراها و سراها در بازار تهران. این بهره در قالب هشت بند فهرست اسامی کاروانسراها و سراها و تیمچه‌های واقع در محله قدیم بازار تهران فهرست اسامی کنونی سراها و تیمچه‌های بازار تهران ارائه شده است. اطلاعات هر بند بر اساس گزارش سرشماری و آمارنامه‌هایی تنظیم شده که در چند نوبت از شهر و بازار بزرگ تهران گردآوری شده‌اند. آخرین بند این بهره حاوی اطلاعات میدانی مربوط به اماکن تجاری بازار تهران می‌باشد که در سال 1387 توسط بنیاد ایران‌شناسی گردآوری شده است.
بهره‌ی دوم با عنوان مشخصات کاروانسراها و سراهای وقفی بازار تهران، اسمی کاروانسراهای وقفی و موقوفات و واقفان آن‌ها در قالب جدول نشان داده شده است. بهره‌ی سوم اسامی دیروز و امروز مشاغل و حرف و اصناف در شهر و بازار بزرگ تهران به صورت آماری آمده است. بهره‌ی چهارم نام و نشان مساجد، امامزاده‌ها، تکیه‌ها و مدرسه‌ها در بازار بزرگ بزرگ تهران ذکر شده و در بهره‌ی پنجم فهرست اماکن عمومی وخدماتی در بازار بزرگ تهران ارائه شده است.
فصل دوم بخش هشتم، اسناد می‌باشد که در سه بهره تنظیم شده است. بهره‌ی اول رونوشت تعدادی از اسناد بازار تهران، در بهره‌ی دوم رونوشتی از موقوفات بازار تجریش و در بهره‌ی سوم رونوشت موقوفات بازار حضرت عبدالعظیم، و در انتهای هر بهره چند سند اصیل ارائه شده است.
در فصل سوم گاه شمار برخی از حوادث و وقایع و برخی اعلانات مهم بازار بزرگ تهران آمده است. آنچه در این فصل به آن ها اشاره شده شامل نمونه‌ای از رخدادهایی بازار و جریان‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در جامعه بازار را در ادوار مختلف حیات آن بازتاب می‌دهد. شرح وقایع منحصر به ذکر عنوان رخداد و موضوع کلی آن به همراه ذکر تاریخ و مآخذ رخداد است.
در فصل چهارم به برخی مقررات و قوانین مربوط به بازرگانی در ایران اشاره شده است. از آنجا که ساز و کار بازاریان در گذشته بر اساس یک ساختار حقوقی مبتنی بر منابع شرع استوار بوده و در کنار آن مقررات ویژه‌ی مجامع بازاری قواعد حقوقی بوده، لذا در جریان تعریف و استقرار نظام حقوقی نوین در ایران بخش مناسبات اقتصادی و به ویژه بازرگانی نیز مورد توجه بوده و قوانینی در این رابطه به تصویب رسیده است.(12)  بخشی از این قوانین که مربوط به فعالیت بازرگانان و بازاریان و حیطه‌ی فعالیت آنان می‌باشد، در این فصل برای آشنایی خوانندگان ذکر شده است.
نمایه‌ی کتاب بازار که راهنمای پژوهشگران در دستیابی به اعلام می‌باشد در سه قسمت کلی اشخاص، اماکن و مشاغل تنظیم و در پایان فهرست کتاب‌شناسی تفصیلی منابع و مآخذ پژوهش تحت عناوین کتاب‌ها و مقالات، روزنامه‌ها و مصاحبه‌ها آمده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 ۱- محمد دهخدا، لغتنامه دهخدا، حرف ب.
 ۲ - کتاب مقالات بازار بزرگ تهران ، گروه پژوهشی بازار ، ج1،  بنیاد ایران‌شناسی، چاپ نشده، 1386، ص 11
  ۳- کتاب مقالات بازار بزرگ تهران، گروه پژوهشی بازار، ج1، پیشین، ص12
  ۴- پژوهش گروهی بنیاد ایران‌شناسی، سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامون آن در دویست سال اخیر، پیشین، ص16.
  ۵- پژوهش در بازار بزرگ تهران به عنوان الگوی جدیدی در بازار‌شناسی بازارهای ایرانی  قلمداد می‌شود و قرار است این الگو برای پژوهش دیگر بازارهای ایران توسط شعب بنیاد ایران‌شناسی به کار گرفته شود.
  ۶- همان، ص27
  ۷- همان، ص27
  ۸- همان، ص 49
  ۹- همان، ص 91
 ۱۰- همان، ص 151
 ۱۱- همان، ص 279
 ۱۲- همان، ص 338

حمیدرضا آریان فر، پژوهشگر بنیاد ایران شناسی
تلخیص: احمدرضا امیری سامانی