بزرگ‌مردی که عاشق نسخه‌های خطی بود

نگاهی به کارنامه پژوهشی ایرج افشار، نسخه‌شناس فقید

ایرج افشار، نسخه‌شناس، مصحح و ایران‌شناس فقید، در طول زندگی خود آثار فراوانی در زمینه تصحیح نسخه‌های خطی از خود به یادگار گذاشته است و فهرست آثاری که وی تصحیح کرده، خود می‌تواند موضوع رساله‌ای جداگانه باشد. این نسخه‌شناس پیش‌کسوت ۱۸/۱۲/۸۹ درگذشت.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، ایرج افشار در 16 مهر 1304 در تهران زاده شد. پدر او، محمود افشار یزدی (درگذشته 1362)، بنیانگذار مجله «آینده» و «موقوفات افشار»، از مردان فرهنگی روزگار خود بود. ایرج افشار آموزش ابتدایی و دبیرستانی را در دبستان زرتشتیان، شاهپور تجریش و دبیرستان فیروز بهرام گذراند. در سال 1323، در حالی که تنها ۱۹سال داشت، مدیر داخلی مجله «آینده» شد. گواهی‌نامه دبیرستانی را در رشته ادبی، به سال 1324 دریافت کرد.

او سپس در رشته حقوق دانشگاه تهران درس خواند. همزمان با استخدام در وزارت فرهنگ و تدریس در دبیرستان‌های شرف و قریب (1329 خ)، به همکاری با مجله «جهان نو» پرداخت. اشتغال او به کار تدریس، یک‌سال بیشتر طول نکشید و او در سال 1330 به سمت کتاب‌دار در کتاب‌خانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران برگزیده شد. انجام این کار به تشویق استاد محمدتقی دانش‌پژوه صورت گرفت. از آن زمان تا درگذشت دانش پژوه (1375 خ) دوستی پایدار و همکاری علمی ثمربخشی میان آن دو پدید آمد.

افشار به مدت یکسال سردبیری مجله «مهر» (به صاحب امتیازی مجید موقر) را بر عهده داشت. در سال 1331 نیز همراه محمدتقی دانش‌پژوه و عباس زریاب‌خویی مجله «فرهنگ ایران زمین» را بنیان‌گذاری کرد. انتشار این مجله، که ویژه رساله‌ها و متن‌های کهن و میراث‌های گذشتگان است، تاکنون ادامه یافته است. افشار در کنار انتشار این مجله، به مدت دو سال (1333 تا 1335) سردبیری مجله «سخن» را پذیرفت و در سال‌های 1334 تا 1340 نیز مدیر مسوول مجله «کتاب ماه» بود.

ایرج افشار در سال 1335 دوره آموزشی و تجربی کتاب‌داری یونسکو را در اروپا گذراند و پس از بازگشت به ایران به مدت ۱۱ سال (تا سال 1348) تدریس مواد کتاب‌داری را در دانش‌سرای عالی وابسته به دانشگاه تهران عهده‌دار شد. تاسیس نشریه «نسخه‌های خطی» کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران (با همکاری دانش‌پژوه) در سال 1340، از دیگر فعالیت‌های مجله نگارانه استاد افشار است. انتشار این نشریه تا سال 1357 ادامه یافت.

فهرست‌نگاری مجموعه کتاب‌های فارسی چاپی دانشگاه هاروارد

ریاست کتاب‌خانه دانشسرای عالی در سال‌های 41 ـ 1340، ریاست کتابخانه ملی به مدت هفت ماه در سال 1341، ریاست مرکز تحقیقات کتاب‌شناسی در سال‌های 43 ـ 1342 از کارهای اجرایی اوست. در سال 1342 نیز موفق به فهرست‌نگاری مجموعه کتاب‌های فارسی چاپی دانشگاه هاروارد آمریکا شد.

ریاست کتاب‌خانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران از سال 1344 تا تیر 1358، تاسیس مجله «کتاب‌داری» کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران، از سال 1345 تا 1357 و دانش‌یاری و سپس استادی رشته تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و تدریس در دانشکده علوم تربیتی (رشته کتابداری)، از تلاش‌های ماندگار و سخت‌کوشانه استاد افشار است.

ایرج افشار و مدیریت مجله ایران‌شناسی
 
به همه اینها مدیریت مجله «ایران‌شناسی»، نشریه داخلی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دبیری کنگره تحقیقات ایرانی، در فاصله سال‌های 1348 تا 1357 (به مدت 9 دوره)، ادامه انتشار مجله «آینده» از سال 1357 تا 1372 را نیز باید افزود.

ایرج افشار عضو انجمن ایران‌شناسی (به ریاست استاد ابراهیم پورداوود و دبیری دکتر محمد معین)، از موسسان و عضو انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی وابسته به کمیسیون ملی یونسکو، عضو شورای کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران، از اعضای موسس انجمن ایرانی تاریخ علوم و طب، عضو کمیته جایزه کتاب سال (1351 تا 1357)، عضو انجمن کتابداران ایران (1357 ـ 1351)، از اعضای هیات امنای کتابخانه مجتبی مینوی، از اعضای هیات امنای چاپ آثار جمالزاده، عضو انجمن ایران‌شناسی اروپا (از 1358 تا کنون)، عضو شورای موقوفات دکتر محمود افشار، عضو افتخاری موسسه مطالعات آسیای مرکزی و غربی دانشگاه کراچی، عضو افتخاری انجمن مطالعات ایرانی و نیز موسسه‌ها و مراکز فرهنگی دیگر بوده است.

فهرست آثاری که ایرج افشار تصحیح، چاپ و منتشر کرده، خود می‌تواند موضوع رساله‌ای جداگانه و دراز دامن و نموداری از کوشش‌های علمی و بی وقفه او باشد. شماری از آن آثار را این گونه می‌توان برشمرد.

انتشار متون فارسی و تاریخی
استاد افشار در سال 1330، در حالی که 26 ساله بود، متن «فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه»، تالیف محمود بن عثمان، از متن‌های صوفیانه را منتشر کرد. در سال 1331 نیز کتاب «حالات و سخنان ابوسعید»، متنی بازمانده از سده ششم را انتشار داد. این متن مهم که ویرایش دیگری از آن چند سال پیش توسط استاد شفیعی کدکنی انتشار یافت، نوشته یکی از احفاد ابوسعید، عارف بزرگ ایرانی است.

چاپ سوم این اثر در سال 1349 انتشار یافت. انتشار متن تاریخی و مهم «عالم آرای عباسی» نوشته اسکندربیک منشی، در سال 1335 و تهیه فهرست اعلام و لغات آن، از دیگر اهتمام‌های استاد افشار است. به همین گونه باید از متن‌های ارزشمند «تاریخ کاشان» یا «مراة القاسان» (1337)، «مسالک و ممالک» اصطخری (1340)، «اسکندر نامه» (1343)، «اوراد الاحباب و فصوص الآداب» (1345)، «خوابگزاری» (1346)، «گزیده در تصوف» از ابوبکر مطهر جمالی (1346) و «دیوان کهنه حافظ» (1348) یاد کرد.

«صیدنه» تالیف ابوریحان بیرونی (1352 ـ با همکاری منوچهر ستوده)، «خطای نامه» تالیف علی‌اکبر خطایی (1357)، «آثار و احیاء» تالیف خواجه رشیدالدین فضل‌الله (1367) با همکاری منوچهر ستوده، «خلاصة السیر» (1368)، «مجمل الحکمه» با همکاری محمدتقی دانش‌پژوه (1375)، «سعادت‌نامه یا روزنامه غزوات هندوستان» تالیف غیاث‌الدین علی یزدی (1386)، «دستور الجمهور» متنی در شرح حال بایزید بسطامی (1388) با همکاری محمدتقی دانش‌پژوه و شمار بسیاری از رسایل و متن‌های کهن دیگر از جمله دیگر آثار اوست.

اهتمام ویژه افشار در منابع تاریخی دوره قاجار

ایرج افشار، اهتمام ویژه‌ای در انتشار متن‌های تاریخی و رسایل دوره قاجار دارد و بدین گونه شمار مهمی از آثار آن دوره را که سرشار از فواید تاریخی و اجتماعی است، در دسترس پژوهندگان تاریخی قرار داده است. بخشی از آن آثار عبارتند از «یادگار زندگی» نوشته امین الضرب (1341)، «روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه» که از منابع گرانبها و ارزشمند عصر ناصری است (1345)، «خاطرات و اسناد ظهیرالدوله» (1351)، «روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران» تالیف حاجی سید احمد تفرشی (1352)، «نامه‌های سیاسی دهخدا» (1358)، «اوراق تازه‌یاب مشروطیت» (1357) ، «مبارزه با محمدعلی شاه، اسناد و مدارک ابوالحسن پیرنیا» (1359).

«خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق» شامل 6 مجموعه (از 1361 تا 1373)، «رجال عصر مشروطیت» با همکاری حبیب یغمایی (1363)، «منتخب التواریخ» تالیف محمدابراهیم صدیق الممالک شیبانی (1366)، «قباله تاریخ؛ نمونه‌هایی از اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها، شب نامه‌ها، روزنامه‌ها و... در دوره مشروطیت تا پایان سلطنت احمد شاه قاجار» (1368)، «روزنامه خاطرات عین‌السلطنه» با همکاری مسعود سالور در ده جلد (1374 به بعد) و آثار دیگر مربوط به عصر قاجاریه از دیگر منابع تاریخی دوره قاجار است که به کوشش استاد افشار گردآوری کرده است.

گرامی‌داشت ناموران فرهنگی ایران در مجموعه و یادنامه‌ها

یاد کرد و گرامی‌داشت ناموران فرهنگی ایران، از خصایص ویژه و درس‌آموز ایرج افشار است. به همین دلیل او کوشش و اهتمام خاصی در انتشار مجموعه کتاب‌هایی دارد که برای ارج‌گزاری از خدمات علمی و دانشورانه استادان ایرانی و دانشمندان ایران‌شناس منتشر شده‌اند. برخی از آن مجموعه‌ها عبارتند از «یادنامه ایرانی مینورسکی» به همکاری مجتبی مینوی (1347)، «نامه مینوی» با همیاری حبیب یغمایی و محمد روشن (1350)، «یادگار نامه ابراهیم پورداوود» (1355)، «یادگار نامه حبیب یغمایی» با همکاری غلامحسین یوسفی و باستانی پاریزی (1356).

«محیط ادب» در بزرگداشت محیط طباطبایی با همکاری شهیدی و باستانی پاریزی (1357)، «نامواره محمود افشار» در چندین مجلد (1363 تاکنون)، «هفتاد مقاله» ارمغان فرهنگی به غلامحسین صدیقی با همکاری یحیی مهدوی (1369) و چند کتاب دیگر از جمله مجموعه‌ها و یادنامه‌هاست که هر یک از این کتاب‌ها گویای قدرشناسی و پاس‌داشت بزرگان و مفاخر فرهنگی ایران، توسط استاد افشار است.

افشار برخاسته از خاندانی یزدی است. وی کتابی درباره تاریخ یزد و شماری از کتاب‌ها و تحقیقات مهم را درباره یزد و پیشینه تاریخی آن انتشار داده است. عنوان برخی از آن آثار چنین است؛ «جامع مفیدی» نوشته محمدمفید مستوفی بافقی (1340)، «تاریخ جدید یزد» تالیف احمد حسین کاتب (1345)، «تاریخ یزد» تالیف جعفر بن محمد جعفری (1338)، «رساله موقوفات یزد» تالیف عبدالوهاب طراز (1339)، «یادگارهای یزد» کتابی مهم از تالیفات استاد افشار درباره ابنیه تاریخی و آثار باستانی یزد در دو جلد (1347)، اهتمام در چاپ «واژه نامه یزدی» تالیف محمدرضا محمدی (1369) و«یزد نامه» (1371).

کتابداری و فهرست‌نگاری مدیون افشار است

برخی از آثار استاد افشار در زمینه کتاب‌شناسی و فهرست‌نگاری چنین است؛ «کتاب‌های ایران» سیزده جلد (1333 تا 1354)، «فهرست مقالات فارسی» (1340 تا 1356)، «فهرست کتاب‌شناسی ایران» (1342)، «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس» (1345 تا 1348)، «کتاب‌شناسی ده ساله» (1342ـ1333)، «فهرست مقالات ایران‌شناسی در زبان اردو» (1372) و منابع فهرست‌نگاری متعدد دیگر.

آثار دیگر افشار در زمینه‌های گوناگون

به آثار ایرج افشار، شمار فراوان مقالات علمی او را نیز باید افزود. کتاب‌های دیگری نیز از او در زمینه‌های گوناگون فرهنگی منتشر شده است که نام برخی از آنها عبارتند از «سواد و بیاض» در دو جلد (1344)، «مجموعه کمینه» (1354)، «بیاض سفر» (1354)، «نادره کاران» به کوشش محمود نیکویه (1384) و «گلگشت در وطن» (1384).

در سال 1377 نیز محسن باقرزاده کتاب «ارج‌نامه ایرج» را در بزرگداشت و سپاس‌داری از خدمات علمی افشار، به خواستاری محمدتقی دانش‌پژوه و عباس زریاب‌خویی در دو جلد منتشر کرد. این کتاب شامل مقالاتی است که نام‌داران فرهنگی ایران پیشکش به استاد افشار کرده‌اند.

کارنامه پژوهشی ایرج افشار حاصل سال‌ها تلاش و تحقیق اوست و کتاب‌های با ارزشی که هر یک از آنها گنجینه‌ای برای شناخت تمدن و پیشینه فرهنگی ایران است، ارزش این آثار را دو چندان می‌کند. وی در طول زندگی علمی خود آثار گران‌بهایی در زمینه تصحیح نسخه‌های خطی از خود به یادگار گذاشته است و هرکه بخواهد در زمینه نسخه‌پژوهی، ایران‌شناسی، تصحیح نسخه‌های خطی این مرز و بوم کاری انجام دهد ناگزیر است تا از این آثار بهره جوید و این خود بهترین راه برای زنده نگاه داشتن یاد آن بزرگ‌مرد است.

منبع برای تهیه کتاب‌شناسی ایرج افشار: «ارج نامه ایرج»/ انتشارات توس.

خبرنگار : آناهید خزیر