دفاع مقدس در شهر؛ از عکس تا متن

کتاب ها، بمباران و موشک باران جنگ را چگونه بازگو کرده اند؟

دزفول، شانزدهم مهر ماه سال 1359، حمله موشکی ارتش متجاوز صدام و برجای ماندن 70 شهید و 300 مجروح؛ هجده روز بعد باز هم دزفول، شاهد موشک‌هایی به طول 9 متر و وزن 6 هزار کیلوگرم!...
این‌ها جزء اولین اخبار مربوط به «جنگ شهرها» در روزنامه کیهان و خبرگزاری جمهوری اسلامی، در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی عراق عایه ایران بودند.

سخنگوی نظامی بغداد در روز سیزدهم بهمن سال 1362 در خبرگزاری عراق اعلام کرد: «عراق هدف‌های تعیین شده در هفت شهر ایران (دزفول، اندیمشک، اهواز، کرمانشاه، آبادان و ...) را مورد حمله قرار خواهد داد.»

آیت‌الله خامنه‌ای، رییس جمهور وقت، در مقابل این استراتژی اعلام کردند: «از هنگام نخستین حمله عراق به مناطق غیر نظامی و شهرها تاکنون 4700 تن از غیرنظامیان ایرانی، شهید و 23 هزار تن دیگر مجروح شده‌اند و جمهوری اسلامی ایران دیگر نمی‌تواند چنین اقداماتی را تحمل کند.»

اما ایران که برای مقابل به مثل، هواپیماهای خود را برای انهدام پل استراتژیک بغداد به پرواز درآورده بود، به خاطر رفت و آمد مردم بر روی این پُل، به پخش کردن اعلامیه بسنده کرد!

بعد از این هم شهرهای زیادی مانند مسجد سلیمان، اندیمشک، بانه، سقز، سردشت و بهبهان، زیر بمباران و موشک‌باران ارتش متجاوز صدام قرار گرفتند و این گستاخی تا جایی پیش رفت که رادیو بغداد در روز پانزدهم خرداد سال 1364 تصریح کرد: «باید بدانید احساسی وجود ندارد. شهر و جبهه، کارخانه و منزل، پادگان و پارک برای ما یکی است. همه را ویران می‌کنیم و امکاناتش را هم داریم!»

گسترش استفاده از موشک‌های دوربُرد در جنگ توسط عراق، بر شدت جنگ شهرها افزود و در نهایت، موشک‌باران شهرهای تهران، قم، اصفهان، تبریز، شیراز و کرج را از دهم اسفند سال 1366 آغاز کرد و تا یازده روز ادامه داد. در طول این مدت، 189 فروند موشک به سوی این شهرها شلیک شدند که از این تعداد،‌ حدود 133 فروند آنها به مناطق مختلف تهران اصابت کردند. اما موشک‌باران پایتخت، پس از یازده روز به اتمام نرسید و این حملات جنایتکارانه، تا پنجاه روز ادامه داشت.

چشم تیزبین عکاسان از بمباران شهرها به خصوص تهران غافل نماند و نسبت به نویسندگان، توجه بیشتری به این جنایت جنگی داشته‌اند.

انجمن عکاسان انقلاب و دفاع‌مقدس، موضوع بمباران شهرهای ایران توسط جنگنده‌های عراقی و تبعات روحی ـ جسمی و اجتماعی این جنایت جنگی را در سه مجلد اول از مجموعه 9 جلدی «جنگ تحمیلی: دفاع در برابر تجاوز» مورد توجه قرار داده است.

بمباران شهرها از منظر نقاشی کودکان جنگ‌زده، ثبت لحظات دلخراش جست‌وجوی امدادگران در میان خرابه‌ها، تشییع پیکر شهیدان بمباران شهرها، نمایی از ویرانی شهرها، به تصویر کشیدن دشواری‌ سکونت آوارگان جنگ در چادر، تصاویری از کودکان غمگین در کنار منازل مخروبه و حضور مردم در پناهگاه‌ها بخشی از تصاویر مندرج در مجموعه عکس‌های یاد شده را شکل داده‌ و مخاطب را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

ساسان مویدی، عکاس جنگ نیز با گلچین 64 قطعه عکس‌ از بمباران و موشک‌باران مناطق مختلف شهر تهران در سال‌های 1364 به بعد، کتاب «50 روز از جنگ (حملات موشکی به تهران) به روایت تصویر» را در سال 1368، به همت انتشارات سروش به چاپ رساند.

با وجود این‌که کتاب «50 روز از جنگ» جزء اولین تجربه‌های تصویری منتشر شده درباره دفاع‌مقدس است، شرح عکس‌هایی کامل، شامل نام عکاس، محل و تاریخ ثبت تصویر را به همراه دارد که این ویژگی، به اصالت کتاب افزوده است.

تصاویری از ویرانی‌ خانه‌های محله‌هایی مانند خیابان‌های پیروزی، ولی‌عصر (عج)، فاطمی و میدان هفت‌تیر، توصیف فضای عید نوروز و امید مردم به زندگی در اوج بمباران تهران و عکس‌هایی از پناهنگاه‌های مدارس و امدادرسانی به مجروحان، این کتاب را دیدنی‌تر کرده‌اند.

ساسان مویدی که از روز یازدهم اسفند سال 1366 تا پنجاه روز بعد، از تمامی مناطق بمباران شده تهران عکس‌برداری کرده، یادآوری می‌کند: «عراق در زمان جنگ معمولا" سالی یک یا دو بار، تهران را بمباران و موشک‌باران می‌کرد و اغلب هم نزدیک عید نوروز این حملات را انجام می‌داد. اما یازدهم اسفند سال 66 و اصابت اولین موشک به یکی از کوچه‌های میدان هفت‌تیر و شهادت پرهوم ابراهیمی، نوزاد چهار ماهه، نشانگر متفاوت بودن این موشک‌باران تهران بود.»

وی با اشاره به انتشار تصویر این کودک در همه خبرگزاری‌های خارجی، ادامه می‌دهد: «من با موتورسیکلت زنده‌یاد بهمن جلالی، عکاس انقلاب و دفاع‌مقدس، در سریع‌ترین زمان ممکن به محل اصابت موشک‌ها می‌رفتم و از وقایع عکس می‌گرفتم.»

مویدی از مشاهدات دلخراش خود در آن دوران، یاد و خاطرنشان می‌کند:‌ «دید من از همان ابتدا به تهیه گزارش تصویری از موشک‌باران تهران توجه داشت. به همین دلیل، پیشنهاد انتشارات سروش برای چاپ کتاب «50 روز از جنگ (حملات موشکی به تهران) به روایت تصویر» را پذیرفتم.»

این عکاس پیشکسوت، درباره دلیل توجه ناشران به چاپ مجموعه‌های عکس‌ می‌گوید: «توانایی انتقال مفاهیم از طریق عکس، بسیار بالاتر از خاطره است. البته من معتقدم که خاطرات شاهدان حملات موشکی عراق باید ثبت و منتشر شوند، اما سندیت و قدرت تاثیرگذاری عکس، در جایگاه بالاتری قرار دارد.»

در حوزه آثار مکتوب، داستان‌نویسان، محمدرضا بایرامی و داوود غفارزادگان با فاصله کمی از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، خاطرات و مشاهدات ارسالی کودکان درباره بمباران شهرهای استان‌هایی مانند تهران، لرستان و خوزستان را در مجموعه‌ای 17 جلدی با عنوان «شب‌های بمباران» گردآوری و تنظیم کرده و نخستین بار در سال 1370 توسط حوزه‌هنری به چاپ رساندند.

بعدها با توجه به کم‌حجم بودن هر یک از مجلدات این مجموعه و به دلیل استقبال مخاطبان، انتشارات سوره‌مهر همه آن خاطرات را در قالب یک مجموعه، در سال 1388 به چاپ رساند.

دکتر علی خاجی، پژوهشگر نیز به تازگی، تدوین کتابی با عنوان «سفیران ویرانی» را با حمایت دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش (دافوس آجا)، مرکز تحقیقات تروما و جراحی سینا، پژوهشکده پزشکی و مهندسی جانبازان و مرکز پژوهش‌های دفاع‌مقدس سازمان ایثارگران نیروی زمینی ارتش به اتمام رسانده است.

این اثر بر اساس یک طرح تحقیقاتی و با هدف برآورد تلفات غیرنظامی ایران و همچنین مشخص کردن نوع سلاح‌های کاربردی عراق علیه غیر نظامیان در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تدوین شده است.

سابقه ساخت و استفاده از موشک‌های زمین‌ به زمین در جنگ‌ها و نوع موشک‌های استفاده شده توسط نیروهای ارتش صدام در جنگ، تحلیل حملات موشکی به شهرهای ایران به صورت سالانه و در قالب جدول و نقشه، بررسی حملات به 27 شهر کشورمان با اطلاعات مربوط به زمان، نوع موشک و بمب و تعداد شهیدان و مجروحان، بخشی از محتوای کتاب «سفیران ویرانی» را شکل داده‌اند.

در ادامه حرکت نویسندگان در زمینه تدوین کتاب‌های پژوهشی مرتبط با جنگ شهرها، «سید حسین یحیوی» نویسنده دفاع‌مقدس نیز مشغول تدوین کتابی با عنوان «تهران در جنگ» شده که پس از اتمام نگارش، به همت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌‌مقدس به چاپ خواهد رسید.

یحیوی درباره این اثر پژوهشی می‌گوید: «در این کتاب سعی شده که جنگ و بمباران شهرهای ایران، اتفاقات و جریان‌های سیاسی موثر بر آن‌ها مورد بررسی قرار گیرند. اغلب این حمله‌ها در طول هشت سال دفاع‌مقدس، برای رسیدن به مقاصد سیاسی صورت گرفته‌اند و از جمله آن‌ها می‌توان به موشک‌باران تهران در اسفند سال 1366 و فروردین 1367، با هدف فشار آوردن به ایران برای پذیرش قطعنامه 598 اشاره کرد.»

وی درباره دشواری‌های تدوین کتاب «تهران در جنگ» می‌گوید: «سیر پژوهش کتاب تهران در جنگ، به دلیل نبود منابع مستقل درباره جنگ شهرها بیش از یک سال به طول انجامید. جمع آوری اطلاعات با تکیه بر اسناد و به شکل دقیق صورت گرفته و دفعات و تعداد موشک‌باران شهرهای ایران، با تاکید بر تهران مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.»

نویسنده کتاب «خ‍ودت‌ اس‍م‌ ک‍ت‍اب‌ را ان‍ت‍خ‍اب‌ ک‍ن‌» اضافه می‌کند: «البته بخشی از اسناد مربوط به جنگ شهرها هنوز جزء مدارک طبقه‌بندی شده قرار دارند و دسترسی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست.»

یحیوی، بن‌بست‌ها و موانع موجود در مسیر تحقیق را به عنوان یکی از دلایل کمبود کتاب‌های مربوط به جنگ شهرها می‌داند و تاکید می‌کند: «البته برخی نویسندگان، به صورت پراکنده، مختصر و گذرا به این موضوع پرداخته‌اند.»

بررسی وضعیت جنگ ارتش متجاوز صدام علیه شهرهای ایران در طول دفاع‌مقدس هشت ساله، در ترویج مستمر اثبات حقانیت ایران در جهان موثر خواهد بود، بخصوص اگر جنبه‌های حقوقی این مساله نیز مورد توجه پژوهشگران و سیاستمداران قرار گیرد.

مریم اسدی جعفری