واژه‌های کهن اوستایی در «آثار الباقیه» ابوریحان بیرونی

یک پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران گفت: در متن‌های پس از اسلام، مانند آن‌چه ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه» نوشته است، به نام امشاسپندان برمی‌خوریم اما برخی از آن نام‌ها معرب شده‌اند. همانند «سپندارمذ» که در « آثار الباقیه » به «اسفند» تبدیل شده است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، بهرام روشن ضمیر، پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران در نشست تخصیی به بررسی «بررسی روزها در گاه‌شماری باستانی» پرداخت. بهرام روشن‌ضمیر در این نشست گفت: در متن پهلوی «ماه فروردین، روز خرداد» به اهمیت روز خرداد در تقویم اوستایی اشاره شده است. در رساله دیگری به زبان پهلوی به نام «اندرز آذرپاد مهراسپندان» نیز فلسفه نامگذاری روزها در گاه‌شماری اوستایی (مزدایی) را می‌توان پیدا کرد. 

وی افزود: در «یشت‌ها» که بخشی از اوستاست، سروده‌هایی در وصف ایزدان و «امشاسپندان» (جاودانگان مقدس) آمده است اما نام برخی از این امشاسپندان در یشت‌ها نیست. همانند امشاسپند «بهمن». با این همه درباره این امشاسپند در رساله پهلوی «زند وهومن یسن» اشاره‌های فراوانی وجود دارد. به همین گونه در «فروردین یشت» نیز نام امشاسپندان آورده شده است. 

در متن‌های پس از اسلام، مانند آن‌چه ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه» نوشته است، به نام امشاسپندان برمی‌خوریم. اما برخی از آن نام‌ها معرب شده‌اند. همانند «سپندارمذ» که در «آثار الباقیه» به «اسفند» تبدیل شده است. 

این پژوهشگر گفت: یکی از ویژگی‌های گاه‌شماری باستانی ایران، بحث روزهای ماهانه است. امروز و در تقویم کنونی، این نام‌ها به‌کار نمی‌رود و به‌جای آن اعداد جایگزین شده است. در گاه‌شماری باستانی ایران، یا همان گاه‌شماری اوستایی، ماه‌ها 30 روز داشت. این نام‌ها از نام خداوند و امشاسپندان و ایزدان گرفته شده است. گاه‌شماری‌های دیگر ایرانی، چنین خصوصیتی ندارد. 

برای مثال در گاه‌شماری هخامنشیان با آن که ماه‌ها 30 روز است، اما از اعداد برای شمارش روزهای ماه استفاده شده است. چنین انتخابی شاید بدان دلیل بود که داریوش هخامنشی می‌دانست که بر گستره وسیعی با اقوام مختلف فرمانروایی می‌کند و بهتر آن است که روزها با اعداد مشخص شوند. قدمت گاه‌شماری اوستایی نیز حداقل به دوره اشکانیان می‌رسد. 

وی به اسناد تاریخی نیز اشاره کرد و گفت: اسنادی از آن دوره در اختیار داریم که نشان می‌دهد تاریخ گاه‌شماری اشکانیان، اوستایی است و نام‌ها به‌جای اعداد به‌کار رفته‌اند. البته می‌توان ریشه گاه‌شماری اوستایی را حتی دورتر از زمان اشکانیان برد. 

نامگذاری روزها در گاه‌شماری کهن ایران
روشن‌ضمیر خاطرنشان کرد: در گاه‌شماری اوستایی، روز نخست ماه، به نام خداوند نامیده شده است و «اورمزد» عنوان گرفته است. «اورمزد» یا «اهورامزدا»، خدای یکتا و بزرگ و آفریننده هستی و کائنات است. از دیدگاه فلسفی، «اهورامزدا» تکامل پایانی خداشناسی انسان بوده است. در این که زرتشت بود که برای اولین بار از خدای یکتا، اهورامزدا، نام برد، هیچ شکی نیست. هرگز ترکیب «مزدا / اهورا» پیش از زرتشت به کار برده نمی‌شد. زرتشت آن را بالاترین حد ممکن می‌داند. پیش از او خدایانی وجود داشتند که زمینی و قابل دسترس بودند. اما اهورامزدا، برتر و دور از دسترس و فلسفی‌تر است. 

وی افزود: در گاه‌شماری اوستایی، روز دوم «بهمن» نامیده می‌شود. این نام در اوستا «وهومنه» و در پهلوی «وهومن» و در فارسی نوین «بهمن» شده است. معنای آن هم «اندیشه نیک» است. در برابر آن، اندیشه بد، یا «اکومنه»، قرار دارد. وهومن را به عنوان یک امشاسپند در نظر گرفته‌اند و یکی از صفت‌های خداوند (اهورامزدا) است. 

این را هم بگویم که نام امشاسپندان در «گات‌ها» (سرودهای مینوی زرتشت) نیامده است. برای اولین بار نام امشاسپندان را در «هفت هات» که بخشی از «یسنا» اوستا است، می‌بینیم. «هفت هات» به فاصله خیلی اندکی پس از «گات‌ها» پدید آمده است. امشاسپند نیز «جاودانان مقدس» یا «نامیرایان مقدس» معنی می‌دهد. امشاسپند بهمن، نگاهبان چارپایان است. 

وی افزود: روز سوم گاه‌شماری اوستایی، «اردیبهشت» نامیده شده است. در سده‌های گذشته برخی از مفسران نتوانستند معنای اردیبهشت را به درستی دریابند. چون در آن روزگار شناخت زبان‌های باستانی کم بود. حتی تا همین 60 ـ 70 سال پیش، مردم ایران شناختی از زبان‌های باستانی خود نداشتند. به هر حال اردیبهشت (یا: «اشاوهیشتا» اوستایی) بهترین راستی معنی می‌دهد. واژه «بهشت» در اوستا «گروتمان» و در زبان پهلوی «گروسمان» گفته می‌شد و به معنای خانه روشنایی است. اردیبهشت یکی از امشاسپندان مهم و کلیدی است. این امشاسپند نگاهبان آتش است.
این پژوهشگر گفت: روز چهارم، به نام امشاسپند «شهریور» است. این نام در اوستا «خشتره وئیریه» گفته می‌شود و «شهریاری آرمانی» معنی می‌دهد. در گذشته به کشور، شهر می‌گفتند. در نیایش «یتا اهو» در دین زرتشتی، مفهوم برجسته و روشنی از واژه شهریاری می‌بینیم که معرف اندیشه و حکمت ایران باستان است. امشاسپند شهریور، نگاهبان شهر، تمدن و فلزات بود. 

روز پنجم و امشاسپند بعدی، «سپندارمذ» است. «آرمذ» از «آرمیتی» اوستایی گرفته شده و «آرامش سپند» معنی می‌دهد. این امشاسپند نگاهبان زمین است. در زبان فارسی، این واژه «اسفند» شده است. دلیل آن هم این است که در زبان فارسی کنونی، واژه‌ای نداریم که با سکون آغاز بشود. در حالی که در زبان ایران باستان، به فراوانی واژه‌هایی را می‌توان یافت که با سکون آغاز می‌شوند. 

ما چنین واژه‌هایی را با حرف صدا داری در ابتدای آن‌ها، تلفظ می‌کنیم. مانند نام «سپاهان» که «اسپهان/ اصفهان» شده است. با این حساب نام «سپندارمذ» را با حذف «ارمذ»، « اسفند» کرده‌ایم تا خواندن آن آسان بشود. اما مشکل این‌جاست که اسفند معرب سپند است و مقدس معنی می‌دهد. اما معلوم نیست که چه چیز واژه «اسفند» سپند و مقدس است. در حالی که «سپندارمذ» یعنی آرامش مقدس. 

پیوند برخی رویدادهای اسطوره‌ای با نام خرداد
وی افزود: روز ششم ماه «خرداد»، یا همان «هوروتات» اوستایی، است. در گذر از زبان پهلوی به زبان فارسی، خیلی از «ه» ها تبدیل به «خ» شده است. «داد» یعنی بخشش و دهش. پس خرداد به معنی کمال و رسایی و «همه چیز داده» است. این نام هم در نامگذاری روز به کار رفته است و هم در نام ماه. روز خرداد از ماه فروردین، اهمیت بسیار دارد و خیلی از رویدادهای اسطوره‌ای به این روز منسوب است. 

مثل پیدایی ایران زمین، روییدن دو ساقه «مشی و مشیانه»، زایش هوشنگ، بخش کردن جهان توسط فریدون، کشته شدن افراسیاب به دست کیخسرو و رویدادهای دیگر. روز هفتم گاه‌شماری اوستایی هم «امرداد» نامیده می‌شود که جاودانه و فنا ناپذیر معنی می‌دهد. خرداد نگاهبان آب‌ها و امرداد نگاهبان گیاهان است. 

وی افزود: امشاسپندان همان صفت‌ها (فروزه‌های) اهورمزدا (خدای هستی بخش یگانه) هستند و عدد آن‌ها 6 است. با خود اهورمزدا هفت عدد می‌شوند. می‌دانیم که عدد 7 در همه دنیا و نیز فرهنگ ایران، اهمیت دارد. دلیل آن هم به هفت ستاره‌ای بازمی‌گردد که پیشینیان می‌شناختند. 

این پژوهشگر گفت: در فرهنگ ایرانی، علاوه بر عدد 7، اعداد مقدس دیگری هم داشته‌ایم تقدس 6 هیچ کمتر از عدد 7 نیست. عدد 5 نیز مقدس بوده است. «گات‌های» زرتشت نیز به 5 قسمت تقسیم شده است. در گاه‌شماری اوستایی هم 5 روز آخر اهمیت دارد و «پنجه» نامیده می‌شود. اعداد 6، 8 و 12 هم تقدس داشته‌اند، به ویژه در معماری ایرانی تقدس این اعداد دیده می‌شود. عدد 12 هم پیشینه‌ای طولانی و مقدس دارد.

خبرنگار : آناهید خزیر