سند بین‌المللی حقانیت ایران در انتظار نویسندگان

محمدعلی خرمی

برای روزی که دنیا اعتراف کرد
نخستین‌واکنش سازمان ملل متحد در زمان آغاز تجاوز ارتش صدام به خاک ایران، در آخرین ساعات روز سی‌ویکم شهریور سال 1359 (22 دسامبر 1980) و پس از پاره شدن معاهده 1975 الجزایر توسط دیکتاتور عراق دیده می‌شود. دبیرکل وقت سازمان ملل پس از مذاکره با نمایندگان کشورهای ایران و عراق، خواستار حل مسالمت‌آمیز مساله‌ای می‌شود که به نظر او یک منازعه است. اما با پاسخ روشنی روبرو نمی‌شود، چون خواسته خود را به صورت واضح و با طرف متجاوز مطرح نمی‌کند.
اگرچه از فردای آن روز، شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل متحد،‌ تلاش‌های خود را برای خاتمه دادن به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به کار می‌گیرند و حدود 12 قطعنامه و چندین گزارش، برای تحقق این هدف صادر می‌کنند، اما همچنان سخن واضحی از حق و حق‌دار نیست.
ایران قطعنامه 598 را در تیرماه سال 1367 می‌پذیرد. زیرا در بند ششم این قطعنامه، دبیرکل سازمان ملل  موظف به معرفی آغازگر جنگ می‌شود. مدتی بعد مکاتباتی بین آیت الله هاشمی رفسنجانی، رییس جمهور وقت ایران و صدام، رییس جمهور معدوم عراق صورت می‌گیرد و ایران در یکی از این نامه‌‌ها که در روز بیست‌وششم مرداد سال 1369 نوشته شده، خواسته‌های خود مانند آزادی اسرا و پذیرش مجدد معاهده 1975 الجزایر از سوی عراق را مطرح می‌کند. صدام نیز در ابتدای نامه‌ای کوتاه و در تایید خواسته‌های ایران می‌نویسد:‌ «همه آنچه که می‌خواستید و بر آن تکیه می‌کردید، تحقق می‌یابد و دیگر اقدامی جز مبادله اسناد باقی نمی‌ماند...»
حدود یک سال و چهار ماه بعد، خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در روز نهم دسامبر سال 1991 (18 آذر سال 1370)، گزارشی 9 بندی به شماره  «s/23273» درباره اجرای قطعنامه 598 به شورای امنیت ارایه می‌کند و در بند ششم آن، مواضع و توجیهات عراق در قبال جنگ با ایران را غیرقابل قبول می‌خواند و می‌نویسد: «در واقع این توضیحات عراق برای جامعه بین‌المللی قابل قبول و کافی نیست. بنابراین، رویداد برجسته‌ای که در بند پنجم این گزارش (مبنی بر استفاده غیر قانونی از زور و عدم احترام به تمامیت ارضی) به آن اشاره کردم، همانا حمله 22 سپتامبر 1980 عراق علیه ایران است که بر اساس منشور سازمان ملل متحد، اصول و قوانین شناخته شده بین‌المللی یا اصول اخلاقی بین‌المللی توجیه‌پذیر نیست و موجب مسوولیت مخاصمه است.»
با انتشار این سند در سطح بین‌المللی، حقانیت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی و طاقت‌فرسای عراق علیه آن، بر همگان آشکار می‌شود. اما با وجود انتشار کتاب‌های متعدد سیاسی، نظامی و حقوقی درباره جنگ، این سند به صورت جدی مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته و تنها متن ترجمه شده آن در بعضی آثار مانند کتاب «تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» نوشته دکتر علی‌اکبر ولایتی جای گرفته است. شاید با معرفی هرچه بهتر و تدوین کتاب درباره این گزارش تاریخی، بسیاری از ابهامات و سوالات موجود درباره مسایلی چون دلایل طولانی شدن جنگ از بین بروند.
محمدعلی خرمی، مترجم و یکی از گردآورندگان مجموعه کتاب‌های «جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد» که این اسناد را مطالعه کرده و می‌گوید: «مکاتبات، گزارشات و قطعنامه‌های سازمان ملل متحد درباره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بیشتر با عنوان اسناد شورای امنیت یا بعضا مجمع عمومی سازمان ملل متحد منتشر شده‌اند.»
وی درباره چگونگی گردآوری اسناد منتشر شده در این مجموعه کتاب یادآور می‌شود: «پیش از رواج کاربرد وسیع اینترنت در ایران، بخشی از این اسناد را از وزارت امور خارجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی و دفتر سازمان ملل در تهران دریافت ‌کردیم و به تدریج نواقص اسناد با استفاده از سایت سازمان ملل متحد رفع شدند.»
خرمی با اشاره به انتشار تعداد قابل‌توجهی از اسناد در مجموعه «جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد» تاکید می‌کند: «فکر نمی‌کنم سند ترجمه نشده‌ای باقی مانده باشد و چون هیچ دخل و تصرفی در این اسناد صورت نگرفته، قطعا برای محققان و پژوهشگران حوزه جنگ، جزو اسناد معتبر خواهند بود. تاکنون 9 جلد از این مجموعه وارد بازار نشر شده‌اند.»
این مترجم اسناد بین‌المللی ادامه می‌دهد: «حدود 2 هزار سند شامل قطعنامه، گزارشات، مکاتبات ایران و عراق و سایر کشورها با سازمان ملل متحد درباره جنگ، از ابتدای جنگ تا حدود سه سال پس از پذیرش قطعنامه 598 توسط سازمان ملل متحد صادر شده‌اند که برآورد خسارات جنگ تحمیلی عراق علیه ایران توسط هیات منصوب دبیر کل سازمان ملل، از جمله اسناد مهم پس از جنگند. در حال حاضر مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس، کامل‌ترین آرشیو این اسناد را در اختیار دارد.»
محمدعلی خرمی که اطلاعات خود را با تسلط کافی بر اسناد سازمان ملل در مورد جنگ ارایه می‌دهد، تصریح می‌کند:‌ «بیشترین حجم این مکاتبات، متعلق به کشور عراق است. آنها از آغاز جنگ با تکیه بر امکانات دیپلماسی خود و با توجه به نوپایی دولت جمهوری اسلامی ایران، فرصت را غنیمت شمرده و با وجود این‌که به خاک کشور ما تجاوز و مناطق وسیعی را اشغال کرده بودند، خود را طرفدار صلح و ایران را آغازگر جنگ می‌خوانند! ایران نیز با وجود بی‌اعتمادی به مجامع بین‏المللی، با این سازمان مکاتبه می‏کرد که بخش مهمی از این مکاتبات به «جنگ شهرها»، «جنگ نفتکش‌ها» و «جنگ‌ شیمیایی عراق علیه ایران» اختصاص دارند.»
وی با اشاره به صدور قطعنامه‌های گوناگون در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تاکید می‌کند: «عراق همه این قطعنامه‌ها را ‌می‌پذیرفت و ایران نیز به دلیل‌ بی‌توجهی به خواسته‌های خود در این قطعنامه‌ها، از پذیرش آنها به دلایلی، از جمله حضور نیروهای متجاوز در خاک ایران و معرفی نشدن و تنبیه متجاوز خودداری می‌کرد. اما در نهایت و پس از هشت سال نبرد، قطعنامه 598 را پذیرفت.»
مترجم مجموعه کتاب‌های «جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل متحد» اضافه می‌کند: «دبیرکل سازمان ملل، در گزارش خود به شورای امنیت و طبق بند شش قطعنامه 598، در 9 دسامبر سال 1991 (هجدهم آذر سال 1370)، عراق را به عنوان آغازگر جنگ با ایران و اشغال کننده بخش‏هایی از خاک ایران و نیز ناقض مقررات بین‏المللی در کاربرد زور معرفی کرد و حقانیت ایران در جنگ هشت ساله با عراق، با وجود اقدام دیرهنگام سازمان ملل در معرفی متجاوز، بیش از پیش آشکار شد.»
وی با تاکید بر لزوم بررسی، تحلیل و پژوهش درباره این اسناد معتقد است: «از آن‌جایی که بیشترین حجم این اسناد، متعلق به عراق، سایر کشورها و نهادهای بین‏المللی است، خواندن صِرف این اسناد، برای مخاطبان کافی نخواهد بود. بنابراین باید توسط محققان تجزیه و تحلیل و پردازش و به مردم عرضه شوند تا آنان از حقانیت ایران در جنگ اطلاعات بیشتری کسب کنند.»
گروه مطالعات جامعه‌محور مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس که به تازگی تولید کتاب‌های مورد نیاز اقشار مختلف جامعه را درباره جنگ در پیش گرفته، با وجود دسترسی به آرشیو کامل اسناد سازمان ملل، هنوز فکر و طرح خاصی برای معرفی عمومی گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد درباره اعلام آغازگر جنگ صورت نداده و امید است در آینده‌ای نزدیک، اقداماتی را صورت دهند.
در زمینه ساده‌نویسی اسناد سازمان ملل متحد برای آگاهی مردم ایران از جایگاه سیاسی و ملی سرزمین‌شان در حوادث تاریخی‌ای مانند جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، شاید تنها بتوان به مجموعه «همه چیز درباره جنگ» نوشته مرتضی سرهنگی اشاره کرد. تاکنون مجلد نخست این مجموعه به همت دفتر ادبیات و هنر مقاومت وارد بازار نشر شده است. مفاهیمی مانند «تجاوز» و همچنین مهم‌ترین قراردادهای ایران و عراق، ‌با تکیه بر اسناد سازمان ملل متحد، در این کتاب برای مخاطبان نوجوان و جوان بازگو و به نوعی، ساده‌نویسی شده‌اند.
جلد هشتم «همه چیز درباره جنگ» با پذیرش قطعنامه 598 به اتمام می‌رسد و امید است گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد مبنی بر اعلام متجاوز بودن ارتش صدام نیز در این دامنه جای گیرد. اما باید توجه داشت که دفتر ادبیات و هنر مقاومت، بیشتر در حیطه خاطرات جنگ فعالیت می‌کند و تدوین، تبیین و تحلیل اسناد سازمان ملل متحد، وظیفه نهادهایی مانند وزارت امور خارجه و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس است.
هجدهم آذر هر سال به خاطر اثبات حقانیت ایران در جنگ، توجهی سراسری و همگانی را می‌طلبد تا نویسندگان نیز با این توجه، اهتمامی درخور را در پیش گیرند.