عینیت؛ گزاره­های مقبول اهل تاریخ

دکتر علیرضا ملائی توانی*؛ دکتر احمد گل­محمدی**

آقای اسماعیلی: بسم­الله الرحمن الرحیم. موضوع این گفتگو شاید یکی از سهل­ترین و در عین حال صعب­ترین موضوع پژوهش­های تاریخی است. موضوعی بسیار بااهمیت که از روزی که ارسطو تاریخ را فضل دانست، تا امروز معضل اهل تاریخ بوده است. عینیت در پژوهش­های تاریخی یا عینیت در تاریخ موضوع این گفتگو است. بحث را در دو بخش مطرح خواهیم کرد. بخش اول تبیین مفهومی موضوع است و بخش دوم به اصل موضوع عینیت برمی­گردد. این سخن مانند همه­ی حوزه­های معرفتی دارای مسائلی ذاتی و عَرَضی است. از روزی که انسان پیرامون خود را شناخت، به این مسأله نیز توجه داشت. می­گویند همه­ی معرفت بشری ذیل دو رویکرد افلاطونی و ارسطویی بازکاوی و بازخوانی شده است. شاید هنوز هم به یک معنا ما در همان مسیر هستیم. گرچه اگر به مسائل مطرح شده مبتنی بر تئوری­های زبانی و زبان­شناختی توجه کنیم، به نظر می­رسد افق دیگری مقابل بشر گشوده شده است. گرچه عده­ای آن را هم تابع رویکرد افلاطونی می­دانند.

از دکتر ملائی خواهش می­کنیم سخن را آغاز کنند.

دکتر ملائی: بسم­الله الرحمن الرحیم. من هم اعتقاد دارم که بحث عینیت، یکی از پیچیده­ترین و در عین حال دشوارترین مباحث مطرح شده در حوزه­ی معرفت­شناسی به طور عام و معرفت­شناسی تاریخی به طور خاص است. وقتی سخن از عینیت به میان می­آید، منظور همان بی­طرفی در علم است. یا همان واژه­ی (objectivity) که دکتر گل­محمدی در این حوزه تخصص دارند و آثاری نیز از ایشان در حوزه­ی فلسفه­ی تاریخ ترجمه و منتشر شده است و ایشان بهتر این واژه را تبیین خواهند کرد.

منظور از بی­طرفی این است که در حوزه مباحث یک علم و طرح فراورده­های آن، تا چه میزان احساسات، تعلقات، رویکردها، نگرش­ها و باورهای محقق می­تواند اثرگذار و نقش­آفرین باشند؟ طبیعتاً وضعیت بی­طرفی در علوم انسانی با علوم دقیقه بسیار متفاوت است. در علوم انسانی چون با پدیدها­ی انسانی و مسائل مربوط به او مانند غم­ها، دردها، شادی­ها، پیروزی­ها، شکست­ها و مانند آن سروکار داریم، قطعاً هنگام پژوهش و کاوش تاریخی این موضوعات، خواه­ناخواه ذهن و ضمیر و احساسات پژوهشگر را درگیر خواهد کرد؛ که این وضعیت طبعاً در علوم دیگر وجود ندارد. بنابراین می­توان گفت عینیت یعنی دستیابی به حقیقت تمام و کمال. یا دسترسی پیدا کردن به کل واقعیت و حقیقت، به گونه­ای که هیچ­یک از ابعاد و زوایای یک پدیده ناگفته باقی نماند و تحت ­تأثیر چیز دیگری قرار نگیرد و ما بتوانیم شناخت کاملی از آن پدیده عرضه کنیم. شاید بتوان گفت زمانی که از عینیت سخن می­گوییم، سخن از میزان درگیری ذهن و نوع مواجهه­ی محقق با پدیده­ی موردمطالعه است. و پدیده­ی مورد مطالعه همان­گونه که عرض کردم در علوم انسانی با علوم دیگر بسیار متفاوت است. به عنوان مثال یک ریاضیدان و یا منجم و یا هر دانشمند دیگر که با علوم تجربی و تجریدی و کاملا ذهنی سروکار دارد، چندان درگیر احساسات و تعلقات و روحیات خود نخواهد شد. ولی ممکن است در جانورشناسی و گیاه­شناسی برخی احساسات محقق درگیر موضوع شود اما در پدیده­های انسانی این درگیری بسیار بیشتر است.

به نظر من عینیت را باید در سه یا چهار سطح بررسی کرد: گاه عینیت به­مثابه روش است. وقتی در مورد موضوعی تحقیق یا می­کنیم، باید روشی برگزینیم که کمترین تأثیر و درگیری را در مسائلی که گفتیم به وجود آورد. بنابراین این روش خود می­تواند ذهن محقق را درگیر کند.

مسأله­ی بعدی شخص محقق است. محقق به نسبت موضوعاتی که با آن­ها سروکار دارد و نیز نسبتی که با موضوع پیدا می­کند، رویکردهای متفاوتی بروز می­دهد. به­عنوان مثال محققی که در مورد سرزمین و خانه و خانواده­ی خود تحقیق می­کند، با کسی که در مورد ملت و فرهنگ دیگری به پژوهش می­پردازد، مواجهه­ی متفاوتی با مسائل دارد.

مسأله­ی بعدی صحت یافته­ها و یا میزان اتقانی است که یافته­های علمی محقق خواهد داشت. این مسأله خود متأثر از دو متغیر قبل است.

به هرحال مسأله­ی عینیت پدیده­ای است که از زمانی که مسائل معرفت­شناسی مطرح شده است، به نوعی بشر را درگیر خود کرده است. در این باره دو نحله­ی متفاوت مطرح بوده­اند که آقای دکتر گل­محمدی در این مورد توضیحات بیشتری خواهند داد. یکی از این دو دسته پوزیتویست­ها (positivists) یا اثبات­گرایان و یا پیروان مکتب فلسفه­ی تحصلی هستند. این مفهوم در ایران به اشکال گوناگون ترجمه شده است. پوزیتویست­ها بر این باور بودند که در علوم انسانی همچون علوم طبیعی، محقق می­تواند با استفاده از یک روش علمی و بدون دخالت دادن تعصبات، پدیده­های انسانی را مطالعه کند و حاصل کار  خود را بر اساس یک روش عرضه کند و به عینیت دست یابد. یعنی اگر از روش­های علمی استفاده شود، حاصل کار عینی خواهد بود. اینان ذهن انسان را مانند آینه­ای می­دانستند که پدیده­های بیرونی را بدون کم و کاست منعکس می­کند، بدون این­که خود درگیر موضوع شود. محقق می­تواند به جای بازیگر یک تماشاچی باشد و از بیرون به پدیده­ها بنگرد و حاصل کار خود را عرضه کند. این گروه متأثر از روش­هایی بودند که در علوم طبیعی به کار می­رفت.

گروه بعدی ایده­آلیست­ها (idealists) بودند که بیشتر متأثر از فلسفه­ی آلمان بودند که از متن آن روش­ها و مکاتب متعدد دیگری ظهور کرد مانند هرمنوتیک­ها. اینان معتقد بودند نمی­توان به تمام حقیقت دست پیدا کرد زیرا ذهن انسان هرگز  مانند آینه نیست که تنها منعکس­ کننده­ی پدیده­های بیرونی باشد، بلکه معرفت از ذهن انسان سرچشمه می­گیرد. بنابراین هیج واقعیتی به صورت خالص و محض وجود ندارد و حقایق و پدیده­ها متأثر از دیدگاه محقق هستند.

امروزه علاوه بر این دو دیدگاه، دیدگاه­های افراطی­تری نیز مطرح شده است. ازجمله کسانی که بحث نسبی­گرایی در معرفت تاریخی را مطرح می­کنند و معتقدند که اساساً نمی­توان بسیاری از پدیده­های انسانی را شناخت؛ چراکه گویی محقق و موضوع مورد تحقیق او، دو دنیای متفاوتند که نمی­توانند یکدیگر را تجربه کنند و از هم شناخت به دست آورند. این دیدگاه­های گوناگون در مورد عینیت بحث را بسیار پیچیده و غامض کرده است.

آقای اسماعیلی: دکتر ملائی به سه موضوع اشاره کردند. یکی عینیت به معنای بی­طرفی، دوم اشاره کردند که بی­طرفی در علوم انسانی دشوارتر و در علوم طبیعی سهل­تر است. و دیگر این­که سه عامل و ملاک را در رسیدن به بی­طرفی عینی برشمردند که عبارتند از: روش تحقیق، برقرار کردن نسبت صحیح محقق با موضوع تحقیق و متقن بودن یافته­های وی. به نظر شما این بی­طرفی چگونه اتفاق می­افتد؟ و آیا این بی­طرفی خود زمان­مند است یا نه؟ یعنی آیا این بی­طرفی خود از تاریخیت برخودار است؟ دیگر این­که اشاره کردند عینیت یعنی این که به کل واقعیت یا حقیقت برسیم. این موضوع البته محل بحث و اشکال است. و این سؤال نیز مطرح می­شود که چگونه می­توان به کل واقعیت دست یافت؟ در مبحث بعدی از دکتر ملائی خواهش خواهیم کرد که معیارهایی برای رسیدن به کل حقیقت بیان فرمایند.

از آقای دکتر گل­محمدی خواهش می­کنیم دیدگاه خود را در مورد عینیت بیان فرمایند.

دکتر گل­محمدی: بسم­الله الرحمن الرحیم. همچنان که دوستان هم اشاره کردند، یکی از مهم­ترین و پایدارترین موضوعات معرفتی، عینیت در پژوهش­های تاریخی است. من گمان می­کنم برای رسیدن به مفهوم عینیت، باید بحث را از معرفت یا شناخت آغاز کرد. اگر شناخت و معرفت را هرگونه آگاهی و اطلاعات و تشخیصی بدانیم که سوژه یا فاعل شناسا از موضوع شناخت یا عین یا اوبژه به دست می­آورد، سه مؤلفه یا عنصر در آن دخیل است. یکی فاعل شناسا، یکی موضوع شناخت و سوم فرایند شناخت. عینیت نسبتی با فرایند شناخت و عناصر اصلی این فرایند دارد. از این لحاظ، درواقع کاربرد عینیت بر برخی پیش­فرض­های فلسفی و هستی­شناسانه استوار است. به این معنا که اولاً عین یا اوبژه­ای وجود دارد که فاعل شناسا، طی فرایندی آن را می­شناسد. بنابراین وقتی واژه­ی عینیت را به کار می­بریم، پیش­فرض هستی­شناسانه­ی آن این است که یک عین بیرون از ذهن فاعل شناسا وجود دارد که قابل شناخت است و می­توان شناخت کامل و جامع و مانعی از آن به دست آورد. اگر چنین شناختی از پدیده­ای به دست آوریم، آن شناخت عینی است.

نظریه­پردازانی مانند اتکینسون، معتقدند عینیت در مباحث تاریخی به دو معنا به کار می­رود. یک معنا، همانگونه که دکتر ملائی فرمودند، تناظر داشتن با واقعیت بیرونی است. یعنی مرتبط یا منطبق بودن با واقعیت، به­ویژه واقعیت بیرونی (چیزها یا دنیای بیرون از ذهن انسان). اما در معنای دوم کاربردی­تر و مهم­تر، عینیت عبارت است از آنچه دراصل برای هر شخص عاقلی قابل قبول باشد (برای هر شخص عاقل توافق­پذیر باشد). در هر دو تعریف، عینیت بر وجود روشی برای تعیین درستی یا نادرستی یک گزاره دلالت دارد. در تعریف اول، این درستی بر پایه انطباق با واقعیت بیرونی تعیین و تأیید می­شود. در تعریف دوم هم درستی گزاره مورد نظر، علی­رغم امکان­ناپذیری انطباق با واقعیت بیرونی، از طریق معیارهای عقلی تأیید می­شود. هردو معنا را می­توان از عینیت مراد کرد. اما معنای اول بیشتر مطلوب سنت­های فکری پوزیتویستی است و فهم ساده­ای از عینیت مدنظر دارد. نقدهای جدی که وارد بر این معنای اول بود که معنا یا تعریف دوم عینیت را پدید آورد و اعتبار بخشید. چون به­ناگزیر شناخت ما (هر نوع شناختی) در قالب واژه­ها و گزاره­ها بیان می­شود. ما گزاره­ای را عینی تلقی می­کنیم (در معنای دوم) که بر اساس معیارهای جامعه­ی علمی معقول و قابل پذیرش باشد.

من تأکید می­کنم که نقطه­ی عزیمت نقد معنای نخست عینیت، باعث راه یافتن به معنای دوم یعنی موجه بودن نزد جامعه­ی علمی شده است.

آقای اسماعیلی: این که شما می­فرمایید عام است و مثلاً در عالم ریاضی هم مصداق پیدا می­کند.

دکتر گل­محمدی: بله عام است و مختص تاریخ نمی­شود. پوزیتویست­ها معتقد بودند اگر معنای اول عینیت (یا انطباق با واقعیت بیرونی) را بپذیریم، تکلیف عینیت در گزاره­های ریاضی و منطقی چه خواهد شد؟ بنابراین باید تعریف دیگری در نظر گرفت که همان تعریف دوم است. امروزه دیگر تعریف اول (تناظر یا انطباق آینه­­وار)  چندان اعتبار ندارد. مثلاً در مورد شناخت­ معطوف به هستی­های­ مفهومی مانند خانواده، اگر معنای اول عینیت را بپذیریم، بی­معنا و بی­فایده خواهد بود. با چنین تعریف و تصوری، شناخت معطوف به مثلاً خانواده یا دولت را چگونه می­توان عینی دانست؟ در عینیت به معنای نخست (تناظر) قاعدتاً فقط حواس پنج­گانه دخیلند، درحالی­که هستی­های تجربی و فیزیکی با هستی­های مفهومی مانند دولت و خانواده تفاوت دارد. گزاره­های معطوف به هستی­های مفهومی با گزاره­های معطوف به هستی­های انضمامی عینی تجربی فرق می­کنند. هستی­های مفهومی عینیت تجربی ندارد که با حواس متعارف بتوان آن­ها را شناخت. بلکه فقط آثار و مؤلفه­های تجربی آن­ها را می­توان مشاهده کرد. مثلاً پدر خانواده، مادر خانواده یا خانه­ی خانواده را می­توان دید، ولی خانواده برابر با آن­ها و قابل تقلیل به آن­ها نیست. این اجزای تشکیل دهنده خانواده به اعتبار تصور وجود یک هستی مفهومی به نام خانواده است که آن هویت­های متفاوت را به دست می­آورند.

آقای اسماعیلی: گاه درمورد معرفت به مفهوم عمومی و عرفی آن صحبت می­کنیم که ظاهراً تئوری عینیت خام یا ذهن آینه­سان باید بیشتر کاربرد داشته باشد که این گونه نیست و گاه از معرفت خاص به مفهومی که در علوم مطرح است سخن می­گوییم که در اینجا  به نظر می­رسد اساساً فرایند معرفت با مفهوم­سازی معرفت ممکن می­شود. به عنوان مثال ما برای شناخت طبیعت به مفهوم­سازی رو می­آوریم و از عالم واقع و خواص آن یاد می­کنیم. آیا طبیعت همان چیزی است که ما در قالب مفاهیم آورده­ایم یا این که چیز دیگری است. اما می­دانیم هرچه هست این مفهوم­سازی کارساز است و ما از آن بهره می­بریم. البته در هر دو شکل معرفتی عام وخاص را ما مفهوم­سازی می­کنیم و تئوری ذهن آینه­سان برای تبیین آن ناکارآمد است. با این که به نظر می­رسد معرفت­شناسی تاریخی در این عرصه هنوز بسیار نوپاست، بفرمایید که ما در حوزه­ی تاریخی با کدام  شکل از معرفت سروکار داریم؟

دکتر گل­محمدی: به نظر من تفاوتی ندارد. اگر در تاریخ هم به معنای اول توجه داشته باشیم، دچار مشکل خواهیم شد. بسیاری از اهل تاریخ هم معنای دوم را می­پذیرند. به­کارگیری معنای دوم عینیت از وجه دیگری هم قابل طرح است که در مباحث بعدی خواهم گفت.

آقای اسماعیلی: یعنی به نظر شما عینیت یعنی این که اهل یک دانش یا یک حوزه­ی معرفتی، گزاره­های مطرح شده در آن را بپذیرند.

دکتر گل­محمدی: بله. یعنی آن گزاره را گزاره­ی معتبری بدانند.

آقای اسماعیلی: به آن گزاره برسند یا به ابزار رسیدن به آن گزاره؟

دکتر گل­محمدی: آن گزاره را معتبر و موجه بدانند. این گزاره عینی است.

آقای اسماعیلی: البته یک تفاوت ظریف و دقیقی میان تاریخ و دیگر علوم وجود دارد و آن این که در سایر علوم خود محقق رأساً وارد موضوع می­شود ولی در تاریخ، ابتدا موضوع از صافی ذهن یک نفر دیگر گذشته است و بعد محقق امروزی به استناد سخن وی، نتیجه­گیری می­کند. این امر در تعریف دوم ما از عینیت اختلال ایجاد نمی کند؟ در اینجا بی­طرفی و یا رسیدن به تمام حقیقت در معرفت تاریخی محل سؤال جدی قرار نمی­گیرد؟

دکتر ملائی: مراد من از رسیدن به تمام واقعیت یا حقیقت این بود که از یک پدیده­ی تاریخی چنان شناختی پیدا کنیم که هیچ ابهام و مطلب ناگفته­ای از آن قضیه باقی نماند. به عبارت دیگر شناختی که حاصل می­شود درگیر احساسات و تعلقات و مسائل روحی و روانی محقق نباشد.

آقای اسماعیلی: این شناخت در سطح خرد است یا کلان؟ گاه می­گوییم در سال 617 هـ. ق مغولان وارد ایران شدند. گاه همین مسأله را در سطح کلان مطرح می­کنیم و مثلاً بر اساس تئوری حاشیه به متن، به آن می­پردازیم که کاملاً تفاوت خواهد داشت. در اینجا نباید سطوح تحلیل را مشخص کنیم؟

دکتر ملائی: نکته­ای که فرمودید، موضوع قابل توجهی است. گاه ما اخبار تاریخی خُرد داریم. مثلاً امویان در سال 132 هـ. ق منقرض شدند. یا پیامبر در سال 13 هجری رحلت فرمودند. این مسائل خُرد را من معرفت تاریخی تلقی نمی­کنم. معرفت تاریخی مجموعه­ای از داده­هاست که با یک روش علمی معتبر به دست آید و نظمی منطقی بر آن حاکم باشد، تسلسل و فرایند تاریخی در آن لحاظ شده باشد و فردی که آن را مطالعه می­کند، شناختی از آن به دست آورد. اخبار خُرد و جزئی شناخت تاریخی نیست. مراد من از بحث عینیت سطح کلان قضیه است. یعنی این که یک پدیده­ی تاریخی را بررسی کنیم. به عنوان مثال این متقن و واقعی است که مغولان به ایران حمله کردند و شکی هم در این واقعه تاریخی نیست. اما در مورد پدیده­ی حمله­ی مغول و آثار و فجایعی که در ایران رخ داد، می­توان بحث عینیت را مطرح کرد. فرض کنیم که یک مورخ مغول و یک مورخ ایرانی در مورد این پدیده مطالعه کنند. مورخ مغول چون از منظر بیرونی به جامعه­ای که دشمن خود تلقی می­کرده و قصد فتح آن را داشته است، این حمله را ـ که مورخ ایرانی آن را غیرانسانی می­شمارد ـ به­مثابه یک حماسه و افتخار می­نگرد. اما ایرانی که مغلوب و قربانی شده است، نگاه دیگری دارد و همه­ی تمایلات و احساسات و عِرق مذهبی و ملی خود را در بیان این واقعه دخیل می­کند.

آقای اسماعیلی: موضوع بی­طرفی چه می­شود؟

دکتر ملائی: اجازه بدهید اول موانع و مشکلات را مطرح کنیم و بعد بحث بی­طرفی را. من تعریف دکتر گل­محمدی را از عینیت می­پذیرم و به نظر می­رسد که باید موانع رسیدن به عینیت تاریخی و راهکارهای وصول به آن را مطرح کرد.

آقای اسماعیلی: البته شما فرمودید باید به کل واقعیت می توان دست یافت. در معرفت تاریخی راه دست یافتن به کل واقعیت چیست؟

دکتر ملائی: فرض کنید دو نوع منابع متضاد یکی مغولی و دیگری ایرانی، در مورد پدیده­ی حمله­ی مغول به ایران در دست داشته باشیم، محققی که می­خواهد به بررسی این موضوع بپردازد، با منابعی سروکار دارد که دو یا چند مورخ با دیدگاه­های مختلف و با توجه به تعلقات خاص خود به این پدیده پرداخته­اند. گاه برخی از رویدادها را شاخ و برگ داده­اند و به تفصیل در مورد آن نوشته­اند و گاه برخی دیگر را نادیده گرفته و یا به­طور خلاصه از آن سخن گفته­اند و، یا بخش­هایی از آن را دیده­اند. طبیعی است که شاهدان عینی از هر پدیده­ی انسانی و یا تاریخی، با توجه به دیدگاه­های خود روایات مختلف ارائه می­دهند، که همه­ی آن­ها از دیدگاه مورخ امروز نقایصی دارد و از طریق این منابع تنها به بخشی از حقیقت می­تواند دسترسی یابد و نه همه­ی آن. تاریخ را معمولاً فاتحان می­نویسند و نه مغلوبان، مردان می­نویسند و نه زنان، استعمارگران می­نویسند و نه استعمارشدگان. همه­ی این موارد ناگفته­هایی در تاریخ باقی می­گذارد. ولی باز هم فاتحان از دیدگاه­های مختلف می­نویسند. در مورد هر قضیه هرچقدر هم نوشته شود، باز بخش هائی از آن ناگفته می­ماند. به همین علت دست یافتن به تمامی حقیقت در تاریخ امکان­پذیر نیست و باید از یک حقیقت نسبی سخن گفت. حقیقت نسبی همان است که دکتر گل­محمدی گفتند. رسیدن به شناختی که جامعه­ی علمی آن دانش، آن را موجه و معتبر بدانند.

آقای اسماعیلی: یعنی اقوال نامتعارف در زمره­ی شناخت تاریخی قرار نمی­گیرد. اقوالی که یک فرد ممکن است خلاف عادت و یا خلاف مألوف مورخان بگوید، تاریخ و معرفت تاریخی محسوب نمی­شود؟ این­طور که می­فرماید اهل تاریخ بپذیرند، یعنی اقوال نامتعارف تاریخ نیست؟

دکتر ملائی: ممکن است یک روایت شاذ از یک پدیده­ی تاریخی وجود داشته باشد. این طبیعی است که حقیقت تمام و کمال و یک حقیقت عریان از وقایع تاریخی وجود ندارد. در مورد یک واقعه ممکن است روایات متعدد و حتی یک روایت شاذ وجود داشته باشد. مهم این است که ببینیم که آیا براساس یک روش منطقی به دست آمده و مستند و مقبول است؟ آیا می­تواند این روایت را با استنتاجات عقلی پذیرفت؟ اگر روش­هایی که گفتیم در مورد یک حادثه و یک روایت به کار رفت، می­توان آن را پذیرفت و عینی دانست.

آقای اسماعیلی: پس ما در تاریخ با یک روایت ناتمام روبه­رو هستیم. شاید بهتر باشد به جای واژه­ی نسبی بگوییم ناتمام. در واقع ما دانشی ناتمام نسبت به  مسائل تاریخ داریم که همواره در معرض کامل شدن است و یا ممکن است نقصان پذیرد. یعنی متغیر است. اما تلاش این است که به سمت واقعیت پیش برویم.

برمی­گردیم به نکته­ی قبلی. در معرفت علمی گزاره­ها به بیرون از خود ارجاع پیدا می­کنند و محقق خود رأساً در موضوع دخیل است. اما این که در معرفت تاریخی محقق در موضوع دخالت ندارد و مع­الواسطه به این موضوع می­رسد.

یکی از حضار: تا چه حد یک مورخ از واژه­ی عینیت استفاده می­کند؟ بهتر نیست از واقعیت یا حقیقت استفاده کنیم؟ گذشته از این که همه­ی واقعیت را هم نمی­توان بیان کرد. گاه ما از منابع دست اول مانند تاریخ بیهقی استفاده می­کنیم، گاه از منابع دست چندم. نحوه­ی تطبیق این واقعیت­ها چگونه است؟ آیا ما در تاریخ بیهقی تردید می­کنیم؟

آقای اسماعیلی: ما در تاریخ بیهقی از این حیث تردید نمی­کنیم. حرف ما این است که آیا بیهقی همه­ی آن چیزی را که از تاریخ به عنوان یک پدیده­ی هستی­شناسی وجود داشته است، در کتاب خود منعکس کرده است؟ اساساً آیا امکان دارد که بتوان همه­ی وقایع را ضبط کرد؟ می­توان گفت برخی پدیده­ها بر اساس نظر و دیدگاه بیهقی ضبط شده و این مقداری که ضبط شده از منظر نقد تاریخی قابل بحث است.

دکتر ملائی: تاریخ بیهقی یکی از متقن­ترین آثار تاریخی ماست و در تحلیل و علت­یابی رخدادها و نیز روش تحقیق، تاریخ بیهقی در روزگار خود اثری بی­همتاست و درواقع، متنی علمی و متقن در آن روزگار نگاشته است. اما وی مطالبی که در روزگار سلطان مسعود می نوشت با نوع مواجهه او با مسائل روزگار پدر وی سلطان محمود به گونه­ای دیگر بود. زمانی که بیهقی در دیوان غزنویان به کار اشتغال داشت، روایتی کاملاً متفاوت از روایت بعدی خود، که خارج از حاکمیت و دستگاه غزنوی قرار داشت، می­نگاشته است.

 گذشته از این، در یک روز ممکن است هزاران واقعه رخ دهد. آیا بیهقی همه را ثبت می­کرد؟ توین­بی می­گوید: فرض کنید همه­ی روزنامه­های یک روز دنیا را در اختیار شما قرار دهند و از شما بخواهند تاریخ یک روز دنیا را بنویسید. فرض کنید که همه­ی آن­چه در این روزنامه­ها آمده است، صحیح باشد، آیا می­توان تاریخ یک روز دنیا را به استناد این روزنامه­ها نوشت و تبیین کرد؟ طبیعی است که نه. نویسنده ناچار است برخی وقایع را ندیده بگیرد و برخی را برجسته­تر جلوه دهد. بیهقی نیز به مطالبی پرداخته است که از دیدگاه او و از زاویه ذهن او مهم بوده است.

مثال دیگری می­زنم. فرض کنید که شما خاطرات خود را می­نویسید. بسیاری دیگر هم هستند که خاطرات خود را ضبط می­کنند. هر روز با هزاران مسأله برخورد می­کنید، آیا همه را می­نویسید؟ بنابراین گزینش در تاریخ یک مسأله­ی غیرقابل انکار است.

آقای اسماعیلی: آقای دکتر گل­محمدی، جنابعالی به دو مفهوم عام و خاص عینیت اشاره کردید. ما در معرفت تاریخی برخلاف دیگر علوم معرفت مستقیم نداریم و معرفت ما مع­الواسطه است. بهترین تعبیر را در این مورد استنفورد دارد که می­گوید: ما با شواهد تاریخی سروکار داریم که در متون و اسناد و امکنه و ... پیدا می­شود. آیا ممکن است در مورد عینیت در تاریخ توضیحات بیشتری بفرمایید؟

دکتر گل­محمدی: به نظرم باید ما باید به زبان مشترکی برسیم. پیش­فرض­هایی که من دارم این است: شناخت یا معرفت شامل سه فرایند فاعل شناسا، موضوع شناخت و فرایند شناخت است. در اینجا شناخت در قالب گزاره حاصل می­شود. گزاره­ها هم برحسب زمان ادعا و زمان ارجاع سه نوعند: گزاره معطوف به حال، درصورت همزمانی زمان­های دوگانه، مانند باران می­بارد؛ گزاره معطوف به گذشته، درصورت تقدم زمان ب بر زمان الف یا زمان ارجاع بر زمان ادعا، مانند دیروز باران بارید؛ گزاره معطوف به آینده، درصورت تقدم زمان الف بر زمان ب یا زمان ادعا بر زمان ارجاع، مانند فردا باران خواهد بارید. برخی صاحب­نظران عقیده دارند که از لحاظ این نسبت زمان ادعا/ ارجاع، گزاره­های تاریخی چندان با گزاره­های دیگر تفاوت ندارند. مثلاً این گزاره که ­اکنون در رشت باران می­بارد. ما که خود حضور نداریم، یا از تلفن می­شنویم یا از اخبار. به هرحال خود ما شاهد این واقعه نیستیم. در شرایطی می­توانیم عینیت این واقعه را اثبات کنیم، که خود به رشت برویم و باران باریدن را مشاهده کنیم. این از لحاظ منطقی خود یک گزاره­ی تاریخی می­شود، زیرا زمانی که من از جایی که هستم حرکت کنم و به رشت برسم، زمان ادعا سپری شده است، پس این هم گزاره­ی تاریخی است و من ممکن است فقط با شواهد بارش باران روبه­رو شوم. پس همیشه در این نوع گزاره­ها شواهد (evidence) مهم است یعنی چیزی که دلالت بر چیزی دیگر داشته باشد. همه­ی گزاره­های تاریخی ما و بخش عمده­ای از گزاره­های غیرتاریخی چنین است. بنابراین این گزاره­ها با هم تفاوت ماهوی ندارند.

آقای اسماعیلی: اما مسأله­ی ارجاع گزاره ها اینجا اهمیت پیدا می­کنند. که آیا این گزاره­ها خودارجاعند یا به امر واقع ارجاع پیدا می­کنند.

دکتر گل­محمدی: گزاره­های تاریخی و غیرتاریخی همه می­توانند ارجاع به امر واقع باشند. در همه­ی معرفت­ها، آن گزاره معطوف به موضوع شناخت است. اعتبار و عینیت زمانی معنا پیدا می­کند که با توجه به شواهد موجود بتوان به شکل موجهی ادعا کرد که این گزاره پذیرفتنی و درست است. کسانی که معرفت عینی را زیرسؤال می­برند، به گزینش نظر دارند. مورخ گزینش می­کند. فیزیکدان و شیمیدان هم چنین می­کند. گزینش گریزناپذیر است. تفاوت در این است که در معرفت تاریخی گزینش به سلیقه و دیدگاه فرد بیشتر بستگی دارد تا علوم دیگر. در علوم دقیقه چارچوب­های نظری و معیارهای فرافردی گزینش را ممکن می­سازند. پوپر نیز به همین موضوع اشاره دارد و می­گوید در علوم انسانی و اجتماعی و علوم دقیقه هم داده جمع­آوری می­کنیم تا ادعای گزاره­های خود را اثبات کنیم. اما در علوم انسانی هرکسی بنا به سلیقه­ی خود داده­ها را جمع می­کند درحالی که در علوم دقیقه نورافکنی وجود دارد که با استفاده از آن محقق به جمع­آوری داده­ها می­پردازد. و این تفاوت نسبی است و نه ماهوی.

آقای اسماعیلی: البته این امر هم صددرصد نیست. در علوم انسانی هم ما مفهوم­سازی می کنیم که به مثابه نورافکن­ها عمل می­کنند.    

دکتر گل­محمدی: البته در بحث و نظر کوهن، حتی علوم دقیقه هم شامل اعمال سلیقه می­شوند. مثلاً تعاریف مختلفی از نور وجود دارد.

آقای اسماعیلی: در بخش اول به هم­سخنی رسیدیم که در تاریخ چیزی به نام واقعیت وجود دارد، گرچه این واقعیت ممکن است با گزینش همراه باشد. یعنی ما با کسانی که معتقدند در تاریخ واقعیتی وجود ندارد و آنارشیسم معرفتی بر آن حاکم است، مرزبندی کردیم. حال می­خواهیم بدانیم ما در مجموعه علوم انسانی به طور عام و در تاریخ به مفهوم خاص با چه نوعی از واقعیت روبه­روییم؟ و موانع رسیدن به عینیت تاریخی چیست؟

دکتر ملائی: یکی از مسائل مهم در نگارش تاریخ گزینش و نگارش داده­هاست. ادوارد هالت کار در کتاب «تاریخ چیست؟» معتقد است که مورخ باید حداکثر رخدادهای مرتبط با موضوع را در نگارش یک پدیده­ی تاریخی دخیل کند تا بتوان آثار زیانبار گزینش را به حداقل رسانید.

مسأله­ی دیگر قضاوت و داوری در تاریخ است. این­که آیا در تاریخ باید قضاوت کرد یا نه؟ این امر بین فیلسوفان تاریخ محل مناقشه است. برخی عقیده دارند در تاریخ نباید قضاوت صورت گیرد و برخی خلاف این عقیده را دارند.

برای قضاوت در تاریخ چند مانع وجود دارد. اول این که معیارهای قضاوت ما در طول دوران­های مختلف تاریخی متفاوت است. به طور مثال امروزه، مورخ از منظر حقوق بشر، دیدگاه­های مدرن و بسیاری مسائل به وقایع تاریخی می­نگرد که در گذشته وجود نداشته است و بر اساس این معیارها بسیاری از رخدادهای گذشته را محکوم می­کند.

دوم این­که آیا مورخ یک معلم اخلاق است؟ مورخ چگونه باید قضاوت کند که مورد استفاده معلم اخلاق قرار گیرد؟

دیگر این­که افراد و موقعیت­هایی که ما در مورد آن­ها قضاوت می­کنیم،  حضور ندارند تا از خود دفاع کنند. پس قضاوت مورخ صحیح نیست.

اما بحث دیگر از منظر کسانی است که به قضاوت قائلند و معتقدند اگر در بسیاری موارد مورخ قضاوت نکند و از کنار پدیده­ها بگذرد، یا بی­طرف بماند، عینیت تاریخی زیر سؤال می­رود. فرض کنید که مورخ در مورد حمله­ی مغول به ایران گزارشی تهیه می­کند. اگر آن را به­گونه­ای ترسیم کند که گویی حادثه­ای بسیار معمولی رخ داده است، بی­طرفی او زیر سؤال خواهد بود. در این واقعه مورخ باید قضاوت کند. نمی­توان از کنار رخدادهای فاجعه­بار مانند کشتارهای هیتلر به سادگی و بدون قضاوت گذشت. اینجاست که «علم متعهد» مطرح می­شود و برخی معتقدند که باید معیارهای اخلاقی را در گزینش و چینش داده­ها لحاظ کرد.

آقای اسماعیلی: اگربه زبان امروزی بگوییم منظور این است که، دانش تاریخی باید انتقادی باشد و عنصر رهایی­بخشی خود را حفظ کند.

دکتر ملائی: بله. اما این معیارها هم خود مسائل مورد مناقشه و از تنگناهای عینیت هستند.

مسأله­ی بعدی پیش­داوری و ارزش­داوری در تاریخ است. بسیاری از مورخان یا بهتر بگوییم محققان، براساس یک مسأله­ی ذهنی به سراغ یک پدیده­ی تاریخی می­روند و بر اساس پیش­داوری­ها و پیش­فهم­های خود از قبل بسیاری وقایع را محکوم می­کنند و یا بدون بررسی شواهد و مدارک موضعی اتخاذ می­کنند و آن را در پژوهش خود لحاظ می­کنند. بسیاری از رخدادها را ممکن است تعمداً نادیده بینگارند و شواهد تاریخی را قربانی دیدگاه­های خود سازند. در این موارد نیز از عینیت فاصله می­گیریم و این معضلات برجسته­ی پژوهش­های تاریخی است.

از این مسأله که بگذریم موضوع ارزش­داوری مطرح می­شود. در این مقوله بسیاری از احساسات، تعلقات و دیدگاه­های مورخ در بیان رویدادها دخیل می­شود و این امری است گریزناپذیر. نمی­توان مورخی را یافت که این مسائل را در نگارش رویدادها دخیل نکند. اصلاً تا بسیاری از این مسائل دخیل نشود، ممکن است رخدادها درک نشوند. به طور مثال برای بررسی نبوغ سیاسی یا نظامی یک فرد، یا تعلقات دیندارانه­ی یک جامعه ناگزیر از دخیل کردن این ارزش­ها برای درک موضوع مورد مطالعه هستیم. این امر هم البته یکی از موانع رسیدن به حقیقت تاریخی است.

مسأله­ی بعدی موانع و محدودیت­های سیاسی است. مورخ در یک کار پژوهشی ابتدا از خود سؤال می­کند که آیا این پژوهش خوشایند حاکمیت هست و آیا از من حمایت خواهد کرد؟ یا برای من مشکلات و موانعی پدید خواهد آمد؟ این امر تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر پژوهش­های تاریخی خواهد داشت. این امر در همه­ی کشورها و در همه­ی دوران صادق است. زمانی که بین انتظارات مورخ و واقعیت­های جامعه توازن وجود داشته باشد، می­توان به تحقیقات منطقی­تر و واقعی­تر برخورد.

مثالی از دوره­ی رضاشاه بزنیم. در این دوره­ی خفقان سیاسی، مسلماً هیچ مورخی نمی­توانست از جنبش­های آزادی­بخش سخن بگوید. در همین دوره مورخان مجبور بودند در مورد ایران باستان مطالعه کنند، چون به مذاق حاکمیت خوش می آمد. از این رو، بسیاری از عالمان حوزه­های دیگر هم به تحقیقات تاریخی روی آوردند، آن هم نوعی تاریخ­نگاری که به تاریخ­نگاری رسمی نزدیک است. یا به عنوان نمونه­ای دیگر می­توان به عهد قاجار اشاره کرد. مشهور است که روزی ناصرالدین شاه به مدرسه­ی دارالفنون می­رود و درمی­باید در متن تاریخی که در این مدرسه تدریس می­شود، انقلاب فرانسه نیز مورد مطالعه قرار می­گیرد و از اعدام لویی شانزدهم و منقرض شدن پادشاهی فرانسه می­گویند. وی دستور می­دهد تدریس انقلاب فرانسه در این مدرسه حذف شود.

مسأله­ی بعدی که روی حاصل تحقیقات پژوهشگران تاریخ اثر می­گذارد، توانایی­های شخصی مورخ است. مورخی که به علوم دیگر ـ و به اصطلاح علوم معین و کمکی ـ احاطه دارد، مانند جامعه­شناسی، باستان­شناسی، جغرافیا، علوم سیاسی و ... نگاه وسیع­تری به رخدادهای تاریخی دارد.

به نظر می­رسد که کار مورخ بسیار دشوار است و مورخ باید توانایی­های فراوان داشته باشد. مورخ باید در متن جامعه قرار گیرد و نه این­که در یک کتابخانه به صورت منزوی فقط به مطالعه بپردازد و خود را در برج عاجی پنهان کند و از حقایق جامعه دور بماند.

دیگر این که مورخ باید دو ویژگی نسبتاً متضاد داشته باشد. یکی از این ویژگی ها داشتن روحیه­ی انتقادی است. یعنی حتی بتواند چیزی را که دوست دارد نقد کند و مورد تشکیک قرار دهد. بتواند روایات متناقض را در مورد آن بپذیرد. دیگر این که روحیه­ی همدلی داشته باشد و بتواند با جامعه­ای که در مورد آن تحقیق می­کند همراهی و همدلی داشته باشد و به مخالفان خود حق اعتراض بدهد. زیرا این ستایش­ها و گریزهای مورخان نسبت به موضوعات، در انسان ـ کماهو انسان ـ قظعاً در پژوهش­های تاریخی اثر می­گذارد و از شفافیت تاریخی کم می­کند.

مسأله­ی دیگر مسائل زبانی است. ما در تاریخ زبان تخصصی نداریم و تاریخ باید از زبان متعارف استفاده کند. در این زبان عمومی و متعارف نمی­توان بسیاری از مفاهیم و رخدادها را بیان کرد. به عنوان مثال دکتر کاتوزیان در یکی از مقالات خود در مورد ملی شدن صنعت نفت پیرامون واژه­ی «ملی» می­نویسد، در دوره­ی مشروطه، به مشروطه­خواهان ملیون می­گفتند. بدین­سان، مورخ امروز نمی­تواند این واژه را در مقطع زمانی مشروطیت معادل ناسیونالیسم معنی کند. درحالی که بسیاری از اهل علوم سیاسی ملیون مشروطه را ناسیونالیست دانسته­اند.

آقای اسماعیلی: با تشکر از دکتر ملائی. جناب دکتر گل­محمدی، به نظر شما واقعیت تاریخی شفاف است یا خیر؟ زیرا با نکاتی که دکتر ملائی بیان کردند، تردید ایجاد می­شود در این که بتوان واقعیت تاریخی را شفاف بیان کرد.

دکتر گل­محمدی: بنده بیشتر ازباب تأکید و تأیید سخنان دکتر ملائی مطالبی می­گویم. بسیاری از شواهد و داده­های تاریخی ممکن است بعدها تغییر کنند. شاید بیست سال دیگر اسناد مهمی در مورد انقلاب مشروطه کشف شود که داده­های قبلی را نقض کند. تا جایی که مورخان به داده­های بیشتر و متنوع­تری دسترسی داشته باشند، اعتبار تحقیقات افزایش می­یابد. زیرا داده­های زیاد می­تواند نقیض گزاره­ها را نشان دهد.

آقای اسماعیلی: البته داده­ها به تنهایی این قدرت ندارند و باید در یک چارچوب ذهنی و نظری قرار گیرند تا بتوانند گزاره­ای را اثبات یا رد کنند.در توضیح این سخن می نوان گفت کا مورخ شبیه قضات است.آن­ها یک فرض را برمی­گزینند و سپس با کمک شواهد به اثبات با رد فرض خود اهتمام می­ورزند. مشهور است که در این مرحله هرچه دقیق­تر و عمیق­تر بتواند با کمک شواهد مأخوذه سخن را توضیح دهد، مورخانه­تر عمل کرده و به حقایق تاریخی دست یافته بالطبع کار او واجد  عینیت بوده است.

دکتر گل­محمدی: شواهد باید وجود داشته باشند. هرچقدر تعداد داده­ها بیشتر باشد، نقش گزینش و چارچوب­های ذهنی هم مشخص­تر خواهد شد و عوامل مؤثر در گزینش هم کمتر خواهد شد.

نقش دیگر مربوط است به research politics است. آنچه دکتر ملائی هم به آن اشاره داشتند. طبیعی است که ما گذشته را به خاطر حال و عمدتاً به خاطر هویت­سازی بررسی می­کنیم. کنجکاوی صِرف تاریخی چندان نقش ندارد. از این گذشته با توجه به علایق و موقعیت­هایی که داریم، هویت­سازی می­کنیم. در این مرحله باید سیاست­هایی اتخاذ کنیم که گزیرناپذیر است ولی باید آن را به حداقل رسانید.

مسأله­ی دیگر در مورد ساماندهی اسناد است. می­دانیم که اسناد مهم­ترین شواهد تاریخی ما هستند. ولی متأسفانه در مورد اسناد یک روش یکسان وجود ندارد. مرکز اسناد انقلاب اسلامی یک روش دارد، مرکز اسناد مجلس یک روش و هر جایی یک روش خاص خود را اعمال می­کند. این نایکدستی به انسجام تاریخ و دستیابی به عیینیت تاریخی صدمه می­زند.

مانع بعدی خود مورخ است. تا زمانی که مورخین بازسازی تاریخ را به صورت روشمند انجام ندهند، میزان اعتبار و عینیت روایات تاریخی افزایش نخواهد یافت. این روشمندی باید در همه­ی مراحل یک پژوهش تاریخی باشد. در مورد استفاده و خوانش یک سند و یا در مورد کاربست چارچوب­های نظری. تاریخ زبان خاص ندارد و مورخ ناگزیر است از چارچوب­های مفهومی و نظری علوم دیگر استفاده کند. اینجاست که دانش و معرفت مورخ به کمک او می­آید. یکی از مشکلات جامعه­ی تاریخی ما همین مسأله است.

آقای اسماعیلی: رسیدن به زبان مشترک بین مورخین می تواند گام نخست باشد. به عنوان مثال در متون آمده است جامعه­ی ساسانی به چهار طبقه­ی نظامیان و روحانیان و دهقانان و دیوانیان. در اینجا طبقه به معنای قشر است. ولی همین کلمه­ی طبقه را یک مورخ در یک متن تاریخ، به معنای مألوف خود به کار برده است و عنصر منافع اقتصادی را در آن دخیل دانسته است که کاملاً با آن بیان متفاوت است. یا همین مفهوم دولت که امروز بارها از آن استفاده کردیم، در هر زمانی و هر متنی یک معنا و مفهوم دارد. بنابراین رسیدن به یک زبان مشترک بسیار مهم است.

مسأله دیگر در بحث روش­شناسی مورخان است. هیچ­یک از مورخین از یک روش مشترک استفاده نمی­کنند و به هم­سخنی در روش نرسیده­اند. از این لحاظ با این که تاریخ دانشی کهنسال است، از حیث تبیین روش­ها و مفاهیم، کودکی نوپاست.

دکتر گل­محمدی: شاید بهتر بود این سؤال نیز مطرح می­شد که چگونه می­توان از یک عینیت تاریخی دفاع کرد. در اینجا از موانع فراوانی که بر سر راه عینیت تاریخی بود، بحث کردیم، با توجه به همه­ی این مسائل، جایگاه و اعتبار اصالت داده­های تاریخی کجاست و چگونه می­توان از یک عینیت تاریخی دفاع کرد؟ اگر بخواهیم این بحث را به همین صورت ادامه دهیم، برای یافته­های علمی اعتباری باقی نمی­ماند. به نظر من تاریخ عینی آن تاریخی نیست که در آن گزینش نباشد، گزینش اجتناب­ناپذیر است. همچنین تاریخ عینی آن تاریخی نیست که در آن ارزش­­داوری وجود نداشته باشد، یا موانع سیاسی و موارد دیگر. درست است که همه­ی موارد مطرح شده از موانع رسیدن به عینیت تاریخی است؛ اما می­توان به گونه­ای از اعتبار عینیت تاریخی دفاع کرد و آن مسأله که من آن را فتح بابی می­دانم برای گفتگوها و یا تأملات بعدی، در چند مرحله قابل دسترسی است. اگر ما موضوعی را در نظر می گیریم، این موضوع باید پژوهش­پذیر باشد و در حیطه­ی مطالعات تاریخی قرار گیرد، منابعی برای مطالعه­ی آن وجود داشته باشد، روشی متناسب با موضوع اتخاذ کنیم. سپس بسیاری از منابع موجود مرتبط با موضوع را مطالعه کنیم و حداکثر داده­ها (facts) را وارد چرخه­ی تاریخ­نگاری کنیم، هرچند با دیدگاه­های ما منافات داشته باشد. این از جمله شرایط لازم برای دست یابی به شناخت تاریخی عینی است. به عبارتی، احتمال عینیت گزاره­ها و شناخت تاریخی زمانی افزایش می­یابد که مورخ ارزش­ها و معیارهای خود را بیان کند و حتی راه­های ابطال فرضیات و نظریاتی را که به آن پرداخته است، بگوید.

آقای اسماعیلی: البته منظور من از مثال تشبیه کار مورخ به قضاوت، بیان اهمیت شواهد در رسیدن به  یک حکم تاریخی بود واین که مورخ بتواند شجاعانه شواهد را برای رد یا قبول نظریه­ی خود به کار گیرد.

به هر حال به نظر می­رسد علیرغم همه­ی سخنانی که امروزه درباب فقدان عینیت و آنارشیسم تاریخی گفته می­شود، مورخین کار خود را انجام می­دهند. مهم این است که از رهگذر این مباحث یک خودآگاهی، ابتدا در سطح شناختی و بعد هم  در سطح رفتاری حاصل شود که بتواند دانش تاریخی را  جلو ببرد.

*عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه ارومیه

**عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی