فنون تاریخ شفاهی: نحوه برنامه‌ریزی و اجرای مصاحبه‌های تاریخ شفاهی

مقدمه:
در خزانه فربه و پر و پیمان متدولوژیِ مورد استفاده در پژوهش‌های حوزه تاریخ، مردم‌شناسی و ادبیات عامیانه، مصاحبه‌های تاریخ شفاهی نیز یکی از ابزارهای عرصه تحقیقات است که اطلاعاتی دربارة گذشته را از شاهدان و ناظران و حاضران و بازیگران وقایع گذشته گردآوری می‌نماید. بدین وسیله، داده‌هایی در مورد وقایع، مردم، تصمیمات و فرایندهایی که در اسناد و مدارک مکتوب پیدا نمی‌شوند یا ثبت نشده‌اند گردآوری می‌شود. مصاحبه‌های تاریخ شفاهی اساساً متکی به خاطرات است و خاطره نیز یک ابزار ذهنی برای ضبط گذشته در ذهن و حافظه انسان‌هاست که همواره در برهه زمانی حال و به دست روان انسان شکل می‌گیرد. با تاریخ شفاهی می‌توان فهمید که ارزش‌ها و اَعمال و رفتارهای افراد چگونه وقایع گذشته را شکل داده و گذشته انسان‌ها و جوامع نیز چگونه ارزش‌ها و اَعمال و رفتارهای امروز انسان‌ها را شکل می‌دهند.

هر مصاحبه‌ای از ارزش واحدی برخوردار است و تجربه منحصربه‌فردی محسوب می‌شود؛ درواقع این هم از جذابیت‌های تحقیقات میدانی است. بنابراین، هر چند ضرب‌المثل «کار نیکو کردن از پر کردن است» کلام معتبر و متینی است بدین معنا که با تمرین و تکرار می‌توان به تجربیات غنی‌تری در حوزة مصاحبه دست یافت، اما به هر حال توصیه‌های را در اینجا پیشنهاد می‌کنیم که به کار بستن آنها پیش از مصاحبه، حین مصاحبه و پس از آن باعث می‌شود نتیجة مطلوب‌تری از این کار حاصل شود.

پیش از مصاحبه
ابتدا اهداف پروژه‌تان را مشخص کنید و سپس دست به کار شوید. نخست از خود بپرسید که قرار است چه چیزی بیاموزید و یا چه دستاوردی از این مصاحبه برای‌تان حاصل شود؟ در یکی دو جمله اهداف تحقیق‌تان را خلاصه کنید تا بتوانید انگیزه خود از این تحقیق و هدفی را که دنبالش هستید و همچنین علت اهمیت آن را برای مصاحبه‌شونده به زبانی ساده و قابل فهم توضیح دهید. در مرحله بعدی ببینید قبلاً چه اطلاعاتی دربارة موضوع تحقیق شما موجود است و در چه قالبی می‌باشند. مثلاً چنانچه می‌خواهید زندگی‌نامة یک سیاستمدار را تهیه کنید، لازم است به مدارک و اسناد سیاسی، اقلام و سابقه مبازرات انتخاباتی و زندگی‌نامه‌های دیگری را که از قبل موجودند، نگاهی بیندازید. درواقع باید همه منابعی را که اطلاعات بیشتر و جامع‌تری دربار سیاستمدار مورد نظر شما در اختیارتان می‌گذارند را بررسی نمایید. در صورتی که موضوع مطالعه شما به واقعه و رویدادی مانند اعتصاب کارگران یک کارخانه مربوط می‌شود می‌بایست گزارش‌های روزنامه‌ها، اسناد و سوابق کارخانه، اسناد و سوابق اتحادیه کارگری و حتی داده‌های اقتصادی مقطع زمانی اعتصاب را که تأثیرات این حرکت را نشان می‌دهند، بررسی کنید. چنانچه زندگی‌نامه عضو یک خانواده را تهیه می‌کنید، اطلاعات مفید از سابقه این خانواده را از چیزهای مختلفی می‌توانید استخراج کنید مثلاً آلبوم عکس‌های خانوادگی، یادگاری‌ها، یادداشت‌های روزانه، آلبوم بریده جراید و اقلامی از این دست. در مرحله سوم باید ببینید برای سوژة مورد نظرتان چه کسی به درد مصاحبه می‌خورد. فهرستی از مصاحبه‌شوندگان احتمالی تهیه کنید، با هر کسی که مصاحبه کنید شما را به افراد دیگری نیز ارجاع می‌دهد که فهرست مذکور را جامع‌تر می‌کند. شاید در ابتدا فهرست شما شامل اسامی نشود. مثلاً برای گردآوری تاریخ شفاهی اعتصاب در کارخانه ممکن است در یک تقسیم‌بندی کلی چنین مواردی را ذکر کنید: اعتصابیون، کارفرمایان، نمایندگان اتحادیه کارگری، پلیس، تظاهرکنندگان ضد اعتصاب و سایر موارد. در مرحله پنجم باید روشن کنید که قرار است چه محصولی از تحقیقات شما تولید شود و دستاورد نهایی این کار به چه مخاطبانی برسد؟ پاسخ به این سؤالات در تعیین نوع اطلاعات مورد نیاز و وسیله ثبت و ضبط آنها به شما کمک خواهد کرد. مثلاً، اگر بناست وب‌سایتی را ایجاد نمایید، باید از مصاحبه‌های‌تان فایل‌های صوتی و تصویری دیجیتال تهیه کنید. همچنین باید از اسناد یا عکس‌های تاریخ شفاهی‌تان اسکن بگیرید تا قابلیت بارگذاری روی وب‌سایت را داشته باشند. مصاحبه‌شونده‌های‌تان باید بدانند که مطالب‌شان روی وب‌سایت قرار می‌گیرد و تمام دنیا می‌توانند با یک کلیک به این اطلاعات دسترسی پیدا کنند و شما نیز به این نکته باید توجه داشته باشید.

پیش از مصاحبه با فردی که قرار است واقعه‌ای را برای شما روایت کند تا جایی که امکان دارد وی را بشناسید و خود را برای مصاحبه با او آماده کنید. هدفی را که از این مصاحبه در نظر دارید یعنی اطلاعاتی را که می‌خواهید از او بگیرید به یاد بسپارید و فهرست سؤالات‌تان را با همین دید تهیه کنید. البته سعه صدر داشته باشید؛ با پیشرفت جریان تحقیقات و انجام مصاحبه‌های متعدد، داده‌هایی به‌دست می‌آورید که می‌تواند شما را به مسیرهای تازه‌ای سوق دهد. چنانچه با فردی می‌خواهید مصاحبه کنید که هیچ سابقه مکتوبی درباره او وجود ندارد یا سابقه بسیار اندکی موجود می‌باشد به شرایط و دوران زندگی او مراجعه کرده و مطالعاتی انجام بدهید. مثلاً، چنانچه می‌خواهید با زنی که در سال‌های جنگ جهانی دوم پرستار بوده است مصاحبه کنید، ابتدا سوابق خدمتش را بررسی کنید، اما لازم است درباره مقطع زمانی جنگ جهانی دوم در تاریخ و نقش پرستاران ارتش مطالعاتی را انجام دهید تا بتوانید سؤالاتی را طراحی کنید که ثبت تاریخ دوره زندگی او با کیفیت و جامعیت بیشتری امکان‌پذیر شود. چنین دانش و اطلاعاتی با ایجاد زمینه دانش مشترک و اثبات علاقه شما به راوی کمک می‌کند تا بین شما و مصاحبه‌شونده‌تان تفاهم شکل بگیرد.

قرار ملاقات برای مصاحبه را بگذارید و چند بار آن را چک کنید و حتماً سرِ وقت جلسه مصاحبه را برگزار نمایید. مصاحبه را در مکان و زمانی که مصاحبه‌شونده از همه نظر راحت و آسوده باشد و البته در جایی دور از سر و صدای مزاحم و عوامل مخل تمرکز انجام دهید.

تا جایی که از نظر مالی برای‌تان مقدور است بهترین وسایل ضبط صدا و تصویر را بخرید. طرز کار با این وسایل را به دقت بیاموزید و قلق‌های آنها را به دست بیاورید و پیش از رفتن به جلسة مصاحبه حتماً از سلامت دستگاه‌ها و درست کار کردن آنها مطمئن شوید. پیش از شروع مصاحبه نیز صدا و تصویر خود و مصاحبه‌شونده را به طور آزمایشی ضبط کنید تا مطمئن شوید که با کیفیت مطلوبی ضبط می‌شوند. علاوه بر باتری، همراه خودتان آداپتور نیز ببرید لذا لازم است سیم سیار نیز در وسایل‌تان موجود باشد. از دستگاه‌ها و وسایل باکیفیت استفاده کنید و نگران هزینه‌ها نباشید زیرا جبران خواهند شد. از میکروفون مستقل و قادر به ضبط صدا از همه جوانب به جای اتکا به میکروفون دستگاه ضبط‌صوت استفاده کنید. صدا را با بالاترین کیفیت توسط دستگاه دیجیتال‌تان ضبط نموده و از فشرده کردن فایل‌ها در حین ضبط خودداری کنید. پس برای این کار لازم است کاست‌های صوتی و تصویری یا سی‌دی اضافی و یا هر چیزی که دستگاه شما با آن کار می‌کند با خود ببرید. چنانچه دستگاه‌تان دارای هدفونی است که به شما امکان می‌دهد صدا را در حین ضبط بشنوید، آن را در حین مصاحبه به گوش بگذارید و مطمئن شوید که هیچ اشکالی در ضبط صدا یا کار میکروفون پدید نمی‌آید.

فهرستی از سؤالات‌تان پیش از مصاحبه تهیه کنید. البته این بدین معنا نیست که تا آخر مصاحبه بر اساس همین فهرست پیش بروید؛ در حین مصاحبه نیز سؤالات دیگری به ذهن‌تان خطور خواهد کرد، اما وجود این فهرست موجب می‌شود مصاحبه‌تان از چارچوب و انسجام محکمی برخوردار باشد. همچنین چنانچه درباره یک موضوع با افراد مختلف و متعددی مصاحبه می‌نمایید وجود این فهرست به شما کمک می‌کند تا اطلاعات یکسانی را از مصاحبه‌شونده‌ها‌ی‌تان بگیرید. ساده‌ترین سؤالات مانند اطلاعات زندگی‌نامه‌ای یا شناسنامه‌ای را در همان ابتدای مصاحبه بپرسید و سؤالات حساس‌تر و پیچیده‌تر را در انتها مطرح نمایید. سؤالات شما باید سیر منطقی داشته باشد تا خود و راوی‌تان بتوانید سیر اندیشه‌ها یا وقایع را در مصاحبه به سادگی دنبال کنید. اگر فکر می‌کنید سؤالی را به خوبی طرح نکرده‌اید از شخص دیگری بپرسید. یک راه خوب دیگر برای اطمینان از مسیر درست یک سؤال این است که از خود بپرسید که قرار است چه چیزی از این سؤال یاد بگیرید و چه اطلاعاتی به دست بیاورید؟

سؤال‌تان را ساده مطرح کنید و هر سؤال را فقط به یک موضوع اختصاص دهید. سؤالات مرکب و چندوجهی که با حرف «و» به هم متصل می‌شوند، تغییر عبارت‌بندی یک سؤال و جابه‌جایی آغاز و پایان سؤالات باعث می‌شود تا مصاحبه‌شونده در پاسخ دادن به آن به زحمت بیفتد و پیاده کردن نوار مصاحبه نیز دشوار شود. به همین دلیل است که می‌گوییم فهرستی از سؤالات‌تان تهیه کنید. نهایت استفاده را از وقت‌تان ببرید. چنانچه می‌خواهید ابعاد مختلف و متعددی از یک موضوع خاص برای‌تان روشن و باز شود، سؤالات تکمیلی را نیز طراحی کنید. در صورتی که در لابه‌لای پاسخ مصاحبه‌شونده نکته‌ای بیان شد که قبلاً به آن فکر نکرده بودید بعداً می‌توانید به سراغ آن نکته بروید. قلمی به همراه داشته باشید تا نکته‌ای را که در پاسخ مصاحبه‌شونده بدان پی برده‌اید یادداشت کنید و در زمان مناسب از وی بپرسید.

به جای سؤالاتی که پاسخ‌شان بله یا خیر است سؤالات تشریحی بپرسید. باید کامل‌ترین پاسخ ممکن را از مصاحبه‌شونده بگیرید. از پرسیدن سؤالات جهت‌دار خودداری کنید زیرا مصاحبه‌شونده باید کاملاً راحت و آزاد باشد تا ماجراهای خود را تعریف و نظراتش را بیان کند. مثلاً در مصاحبه با کارگر یک کارخانه نباید چنین سؤالی مطرح شود:«فکر نمی‌کنید که مدیریت کارخانه با شما و خواسته‌های‌تان دشمنی داشت؟» شکل صحیح سؤال این است که بپرسید:«مدیران کارخانه چه نگرشی به خواسته‌های شما داشتند؟»

سؤالات باید به پاسخ مشخصی ختم شوند. از به کار بردن اصطلاحات نامفهوم و مفاهیم نظری خودداری کنید مگر آنکه بخشی از تجربه مصاحبه‌شونده را شکل داده و در حرفه، دانش یا زندگی او جای گرفته باشند. خاطرات مردم به علایق یا اتفاقات شاخص گره خورده است. وقتی از کسی می‌خواهید تا یک روز شاخص یا یک جمع خانوادگی را تشریح کند، یا موضوعی را به اجزاء تشکیل‌دهنده‌اش تقسیم می‌کنید(مثلاً برای تحقیق درباره یک کارخانه، از همکاران، روند کار، آموزش‌های شغلی و غیره می‌پرسید) مصاحبه‌شونده برای یادآوری خاطرات خود مرجعی خواهد داشت.

معمولاً ارسال فهرست سؤالات یا خلاصه عناوین مورد نظر شما برای مصاحبه‌شونده در بهبود کیفیت مصاحبه موثر خواهد بود. باید خلاصه را طوری بنویسید که مصاحبه‌شونده را نسبت به موضوع مصاحبه دچار تعصب یا پیشداوری نکند. نکته اینجاست که به مصاحبه‌شونده زمان مناسبی پیش از مصاحبه بدهید تا درباره وقایع و افرادی که مدت‌های مدیدی از ذهنش دور بوده است، فکر کند. به او توضیح دهید که سؤالات یا خلاصه عناوین مصاحبه صرفاً یک چارچوب است و امکان دارد نکات دیگری در حین مصاحبه به ذهن هر دو نفرتان برسد و چنانچه وی حاضر نیست به سؤالی پاسخ دهد می‌توان از آن سؤال صرفنظر کرد.

به ظاهرتان پیش از مصاحبه دقت کنید. همان‌طور که طرز حرف زدن و نوع سؤالاتی که مطرح می‌کنید در موفقیت مصاحبه بی‌تأثیر نیست، ظاهر شما نیز بدون آنکه حرفی به زبان آورید یک دنیا حرف می‌زند و در این موفقیت مؤثر است. لباسی که می‌پوشید تلقی شما از مصاحبه‌گر را به زبان بی‌زبانی به او حالی می‌کند. لباس‌های نامرتب بدین معناست که فضای مصاحبه حالت غیر رسمی دارد، اما ممکن است بعضی از مصاحبه‌شوندگان از آن تلقیِ بی‌توجهی یا بی‌احترامی کنند؛ لباس‌های رسمی بدین معناست که مصاحبه در فضایی رسمی و جدی برگزار می‌شود، اما ممکن است مصاحبه‌شونده را نیز مضطرب نماید. باید ظاهرتان طوری باشد که مصاحبه‌شونده کاملاً احساس راحتی کند و در روند مصاحبه نیز خللی ایجاد نشود.

لازم است بدانید که به خاطر برخی موانع در ارتباط شما با مصاحبه‌شونده مانند تفاوت جنسیت، سن و سال، طبقه اجتماعی و مواردی از این دست ممکن است طرح موضوعاتی خاص یا کسب برخی اطلاعات از وی ممکن نباشد. به این عوامل حساس باشید و سعی کنید با احتیاط وارد چنین مقولاتی شوید اما نه به این معنا که به مصاحبه‌شونده فشار بیاورید تا اطلاعاتی را که مایل به بیان آنها نیست به شما بدهد. بهترین و تنها راه‌کار عبور از چنین موانعی این است که نهایت احترام را به مصاحبه‌شونده نشان دهید و فضای حاکم بر مصاحبه را چنان راحت و امن کنید که او احساس کند می‌تواند درددل‌ها یا دیدگاه‌هایش را بگوید و حرفش را به گوش شما و درواقع به مخاطبان‌تان برساند. این فضا در صورتی حاکم می‌شود که اهداف مصاحبه را به مصاحبه‌شونده فهمانده باشید، و او نقش خود را در تحقیقات، مخیر بودن در پاسخ یا عدم پاسخ به یک سؤال و نحوة استفاده نهایی از مصاحبه را بداند. همچنین مصاحبه‌گر نیز خاطرات و نظرات مصاحبه‌شونده را با صمیمیت و علاقه و بدون داوری بشنود.

میزان آشنایی شما با مصاحبه‌شونده نیز می‌تواند موانع غیر قابل انتظاری در برابر بیان تمام و کمال خاطرات راوی به وجود بیاورد. چنانچه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده اشتراکات زیادی از نظر خاطرات یا گذشته وجود داشته باشد همان چالشی بروز می‌کند که در نخستین مصاحبه با یک فرد نیز عموماً پدید می‌آید. این چالش در مصاحبه با اعضای خانواده مصاحبه‌گر شکل ویژه‌ای می‌یابد. چیزهایی که مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده هر دو از قبل می‌دانند خاطراتی بدیهی فرض می‌شوند و عموماً در مورد آنها سؤال و جوابی نیز صورت نمی‌گیرد. مواظب باشید تا از این نوع اطلاعات چشم‌پوشی نکنید و نسبت به بیان یا پرسیدن چیزهایی که هم شما و هم راوی می‌دانید به اعتنا نباشید و به یاد داشته باشید که شما برای شخص ثالثی سخن می‌گویید یعنی مخاطبی که هیچ‌یک از شما دو نفر را نمی‌شناسد.

با مسئولیت‌های اخلاقی یک مصاحبه‌گر آشنا شوید. باید آماده باشید تا هر سؤالی را که مصاحبه‌شونده درباره مصاحبه یا پروژه تحقیقاتی از شما می‌پرسد پاسخ بدهید. مرکز ما برای این منظور یک فرم «رضایت‌نامه آگاهانه» (1) تهیه کرده است که روند مصاحبه و حقوق و مسئولیت‌های طرفین را توضیح می‌دهد. شما و راوی باید این رضایت‌نامه را پیش از آغاز مصاحبه امضا نمایید و نسخه‌ای از آن را نیز به مصاحبه‌شونده بدهید. می‌بایست «هبه‌نامه»-اجازه‌نامه‌-ای نیز آماده کرده باشید. در این فرم اهداف شما از مصاحبه و محصول نهایی آن به طور خلاصه بیان شده و اجازه استفاده از مصاحبه طبق اهداف مذکور را از مصاحبه‌شونده برای خود یا تشکیلاتی که برایش کار می‌کنید گرفته‌اید و قسمتی را نیز برای مصاحبه‌شونده گذاشته‌اید تا شروط و قیود مورد نظر خود را برای استفاده از مصاحبه اضافه نماید. این فرم باید در پایان مصاحبه به امضای هر دو نفر شما برسد. مصاحبه‌شونده این حق را دارد تا هبه‌نامه را بعد از مرور نوار مصاحبه یا بازخوانی متن نهایی آن امضا کند. اجازه‌نامه‌هایی که مرکز مطالعه تاریخ و خاطرات تهیه کرده است نمونه‌هایی از اطلاعاتی را که مبادله می‌شود در اختیار شما قرار می‌دهد. شما بسته به برنامه و نقشه‌ای که برای مصاحبه‌های‌تان پیش‌بینی یا طراحی کرده‌اید می‌توانید فرم‌ها را جرح و تعدیل کنید. برای دستیابی به نمونه فرم‌های مرکز ما می‌توانید به نشانی اینترتی http://www.indian.edu/~cshm/forms.html مراجعه نمایید. مصاحبه‌شونده باید همه فرم‌ها را پیش از مصاحبه بخواند و با محتوای آنها موافقت نماید.

چنانچه از رضایت‌نامه مکتوب استفاده نمی‌کنید، باز هم توصیه می‌شود برگه‌ای حاوی شماره تماس و نشانی خود، یا کلیات اطلاعات مربوط به پروژه‌تان پیش از مصاحبه به راوی بدهید تا با مرور آن بتواند با روند مصاحبه، اهداف تحقیق، و حقوق خود در این مصاحبه آشنا شود.

در جلسه مصاحبه
بهترین کار این است که در جلسه مصاحبه کسی غیر از شما و راوی حضور نداشته باشد تا توجه شما و او کاملاً معطوف به هم باشد. چنانچه این امکان وجود ندارد یا قرار است با یک زوج یا گروه مصاحبه کنید، مشخصات تک‌تک مصاحبه‌شوندگان را در حین ضبط مصاحبه بگویید و در ضمن فرم‌های فوق‌الذکر را نیز به امضای همه آنها برسانید یعنی هر نفر باید یک فرم مجزا امضا نماید. برای کسانی که بعد از آغاز مصاحبه و به طور غیر منتظره وارد جلسه مصاحبه می‌شوند به تشخیص خودتان و بسته به تأثیری که در مصاحبه دارند فرم‌های مذکور را برای امضا بدهید. توجه داشته باشید که در مصاحبه با بیش از یک نفر-مثلاً یک زوج-معمولاً یک نفر از آن دو هدایت مصاحبه را برعهده می‌گیرد و نفر دیگر کمتر حرف می‌زند. در اینجا باید با مهارت خود فضا را به سمتی ببرید که هر دو نفر فرصت ارائة پاسخ‌های کامل و البته بدون تناقض یا وقفه را به سؤالات شما داشته باشند(به همین دلیل است که معمولاً توصیه می‌شود مصاحبه با این افراد به صورت جداگانه انجام شود!).
بگذارید مکان مصاحبه را مصاحبه‌شونده انتخاب کند خواه منزل او، یا محل کار یا جای دیگری. مکان مصاحبه باید آرام و بی‌سر و صدا و عاری از عوامل مخل تمرکز باشد؛ چنانچه از این خصوصیات بی‌بهره است، خودتان جای دیگری را که راحت و فاقد سر و صداست انتخاب کنید. صداهای اضافی و مزاحم باعث می‌شود کیفیت ضبط صدا پایین بیاید و جملات نامفهوم شوند. باید حتی‌المقدور صدای دستگاه تهویه، عبور و مرور خودروها، تیک‌تاک ساعت، زنگ تلفن، وسایلی مانند ماشین تایپ و غیره شنیده نشود. اطراف محل مصاحبه را پیش از آغاز کار وارسی کنید تا بتوانید آرام‌ترین مکان موجود را انتخاب نمایید.
میکروفون و ضبط صوت را بین خود و مصاحبه‌شونده و روی سطح بدون لرزشی قرار دهید و اگر میکروفون از نوع یقه‌ای است، آن را به لباس مصاحبه‌شونده الصاق کنید. میکروفون را در دست‌تان نگه ندارید بلکه آن را بر پایه‌اش نصب کنید؛ توجه داشته باشید که تکان دادن اشیاء روی میز، بازی کردن با کاغذ، یا حرکات اضافی و عصبی (در صورتی که میکروفون به لباس مصاحبه‌شونده الصاق شده است) موجب تولید صداهای مزاحم و پارازیت‌هایی می‌شود که روی کیفیت ضبط صدای گفت‌وگو تأثیر می‌گذارد. قلق میکروفون‌تان را پیدا کنید تا هنگام روشن کردن ضبط صوت و استفاده از میکروفون بتوانید اختلالات و مشکلات احتمالی‌اش را برطرف نمایید. در صورت استفاده از دوربین فیلم‌برداری باید قبلاً در مورد اینکه می‌خواهید خودتان هم در کادر دوربین باشید یا صدای‌تان از پشت دوربین شنیده شود تصمیم بگیرید. دوربین را قبل از بردن به محل مصاحبه حتماً امتحان کنید و مراقب باشید که تصویر از نور کافی و صدای رسا برخوردار باشد. دوربین را طوری تنظیم کنید تا چنانچه مصاحبه‌شونده وضعیت نشستنش را تغییر داد از کادر دوربین خارج نشود.
برخی از مردم در مقابل دوربین دچار اضطراب می‌شوند و بعضی‌ها که حاضر به ضبط صدای‌شان می‌شوند ممکن است به هیچ وجه با نشستن در مقابل دوربین موافقت نکنند. مصاحبه‌شوندة شما باید از پیش بداند که مصاحبه‌اش قرار است به شکل صوتی ضبط شود یا تصویری. مثلاً چنانچه وی تمایلی به مصاحبه تصویری ندارد، اما برای شما بُعد تصویری مصاحبه اهمیت دارد یک راه حل این است که مصاحبه را صوتی انجام دهید و عکسی از راوی نیز بگیرید. هنگام آزمایش ضبط صوت و دوربین سعی کنید نوار را برای مصاحبه‌شونده پخش کنید تا از کیفیت آن مطلع شود. هرگز مصاحبه را پیش از آمادگی راوی و بدون اطلاع وی شروع نکنید. نام خود و مصاحبه‌شونده، تاریخ و محل برگزاری مصاحبه را در ابتدای ضبط مصاحبه بگویید زیرا در صورت انجام مصاحبه‌های متعدد به شما کمک می‌کند تا نوارها و روند مصاحبه را مرتب کنید. سپس با پرسیدن اطلاعات ساده زندگی‌نامه‌ای یا شناسنامه‌ای راوی مانند نام کامل، تاریخ و محل تولد او شروع کنید. بدین ترتیب، مصاحبه‌شونده با ضبط صدا و تصویرش به راحتی همراه و همگام می‌شود و در همان آغاز کار نیز اطلاعات اساسی سوژه شما را به دست می‌آورد.
هنگامی که ضبط صوت روشن است توجه‌تان را به مصاحبه‌شونده بدهید و گاهی نیز نگاهی به دستگاه بیندازید تا مطمئن شوید که بدون هیچ مشکلی در حال ضبط است. مصاحبه‌شونده نیز بدین ترتیب توجه خود را به جای ضبط صوت به شما معطوف خواهد کرد. دستگاه را در حین مصاحبه خاموش نکنید مگر آنکه مصاحبه‌شونده از شما چنین بخواهد یا وی را برای کاری مثل پاسخ دادن به تلفن صدا کنند. تنها زمان دیگری که خاموش کردن ضبط صوت یا دوربین اشکالی ندارد وقتی است که راوی دچار هیجانات عاطفی می‌گردد (مثلاً با یادآوری مرگ یکی از اعضای خانواده‌اش اشک می‌ریزد) و نیازمند فرصتی است تا حال طبیعی خود را بازیابد. باید مراقب حالات روحی و روانی مصاحبه‌شونده‌تان باشید زیرا جزء مسئولیت‌های مصاحبه‌گر است. در صورتی که مصاحبه‌ای طولانی انجام می‌دهید آنتراکت‌های منظم به شما مجال می‌دهد دستگاه‌ها را بازبینی کنید و همراه با مصاحبه‌شونده‌تان کمی خستگی درکنید و چیزی بنوشید زیرا برای هر دو نفر شما مفید است. هر گاه مصاحبه‌شونده آمادگی خود را برای ضبط صدا و تصویرش اعلام کرد دستگاه‌ها را دوباره روشن کنید.
شمرده، آرام و رسا صحبت کنید. معمولاً مصاحبه‌شوندگان لحن و آهنگ کلام شما را تکرار می‌کنند. بعد از پرسیدن هر سؤال، صبر کنید تا پاسخ خود را بگیرید حتی اگر لازم باشد چند ثانیه‌ای سکوت کنید. مصاحبه‌شوندگان غالباً برای پاسخ به هر سؤال نیازمند لحظاتی برای تفکر و کاویدن حافظه خود هستند. بگذارید در آرامش فکر کنند؛ گمان نکنید که لازم است سؤال‌تان را بلافاصله با الفاظ دیگری بپرسید یا سؤال جدیدی مطرح کنید. سکوت راوی به آن اندازه که تصور می‌کنید طولانی نیست!
در حین پاسخ دادن راوی به میان صحبتش ندوید و کلامش را قطع نکنید. بعضی‌ها دوست دارند یک‌بند حرف بزنند، اما بگذارید هر چه در ذهن‌شان است بیان کنند و صبورانه منتظر بمانید تا مجالی برای شما پیدا شود. قطع کلام راوی بدین معنا تعبیر می‌شود که حرف‌های او برای‌تان مهم نیست، یا می‌خواهید مصاحبه را با عجله تمام کنید.
وقتی راوی با ایماء و اشاره مطلبی می‌گوید یا به چیزی اشاره می‌کند با کلام خودتان اشاره یا ژست بدنی او را بیان کنید زیرا ضبط صوت قادر به دیدن نیست؛ البته وقتی مصاحبه را با دوربین ضبط می‌کنید نیازی به این کار نیست. مثلاً، راوی می‌گوید:«یه ماهی گرفتم به این بزرگی». و مصاحبه‌گر اضافه می‌کند:«یه ماهی بیست سانتی.» یا «نوازندگان اونجا وایساده بودند.» و شما بلافاصله می‌افزایید:«اون طرف خیابون کنار استخر.»
هر گاه موضوعی را مطرح می‌کنید حواستان به سرنخ‌هایی که مصاحبه‌شونده به شما می‌دهد باشد و تمایل خود را به شنیدن آنها نشان دهید. مثلاً، چنانچه مصاحبه‌شونده می‌گوید:«راستش مسئله مهمی نبود، هر چند فکر می‌کنم بعضی‌وقتا نمی‌تونستیم به اون اهمیت ندیم»، دارد به شما سرنخی می‌دهد و شما باید بگویید:«مایلید از همون وقتا هم برامون تعریف کنید؟» راوی با این سؤال شما می‌فهمد که به حرف‌هایش به دقت گوش می‌دهید و بدین ترتیب علاقه‌اش به ادامه مصاحبه بیشتر می‌شود؛ ضمناً مطالب خوبی در اختیار شما قرار می‌گیرد که راوی در موارد دیگر داوطلبانه به شما نمی‌دهد.
به همین صورت نیز مراقب سرنخ‌هایی که نشان می‌دهد راوی از سؤال یا مسیر پرسش‌های شما ناراحت است باشید. غالباً این ناراحتی را در حالت‌های بدنی یا در سیمای راوی می‌توان خواند هر چند بعضی از مصاحبه‌شوندگان صراحتاً احساس خود را در مورد سؤال شما بیان می‌کنند! برای اینکه جلوی وقوع چنین اتفاقی را بگیرید و علاقه راوی به مصاحبه از بین نرود باید قبل از مصاحبه به او اطمینان بدهید که امتناع از پاسخ به سؤالاتی که معذبش می‌کند حق اوست و به شما برنمی‌خورد.
مراقب واکنش‌های خودتان به اظهارات مصاحبه‌شونده باشید و سعی کنید رفتار یا واکنشی که نشانه داوری، ناشکیبایی یا بی‌احترامی به اوست از شما صادر نشود. مصاحبه جایی برای خودنمایی یا فضل‌فروشی شما یا بحث کردن با راوی درباره خاطرات، اعتقادات یا نظراتش نیست زیرا برای طرح نظرات شما برگزار نشده است! فراموش نکنید که شما حکم همان «مکان امنی» را دارید که مصاحبه‌شونده می‌تواند در آنجا حرف‌هایش را بزند و درک شود. باید از همه مصاحبه‌شوندگان به خاطر روایت بخشی از زندگی‌شان تشکر کرد و با ادب و احترام با آنها رفتار نمود. حتی اگر در سرتاسر یک مصاحبه چیزی که مفید به حال پروژه‌تان باشد به دست نیاوردید باز هم در صورتی که با مَنشی مثبت، مؤدبانه و حرفه‌ای توانسته‌اید مصاحبه را انجام دهید برای شما یک موفقیت محسوب می‌شود.
آخرین رکن رفتار مصاحبه‌شونده که باید مراقب آن باشید به خصوص وقتی که با مصاحبه‌شوندگان مسن حرف می‌زنید رکن خستگی است. مصاحبه اصولاً کار انرژی‌بری است و مغز و روح و روان شما و مصاحبه‌شونده را به شدت درگیر می‌کند. چنانچه در رفتار یا سیمای مصاحبه‌شونده نشانه‌های خستگی را مشاهده می‌کنید بهتر است به جای فشار بر مصاحبه‌شونده‌ای که بر اثر خستگی دیگر قادر به فکر کردن و یادآوری نیست اما ادبش مانع از ابراز خستگی‌اش می‌شود جلسه را خاتمه بدهید و مصاحبه را به وقت دیگری موکول کنید. همیشه فرصت دارید مصاحبه را در جلسه و زمان دیگری ادامه بدهید.

بعد از مصاحبه
بعد از مصاحبه بلافاصله محل را ترک نکنید مگر آنکه مصاحبه‌شونده برای رفتن عجله داشته باشد. به محض خاموش شدن ضبط صوت فرصت دارید از او تشکر کنید، درباره جلسه مصاحبه با هم حرف بزنید، و غالباً نیز بهترین داستان‌ها یا مهم‌ترین اطلاعاتی را که مصاحبه‌شونده در جلسه مصاحبه به شما ارائه داده است با هم مرور کنید. به همین دلیل توصیه کرده‌ایم که ضبط صوت را فوراً جمع نکنید؛ چون همیشه این فرصت هست تا برای ضبط داستانی جدید و یا اضافه شدن اطلاعات بیشتری به مصاحبه‌تان دوباره آن را (با اجازه مصاحبه‌شونده) روشن کنید. در اینجا یادداشت‌برداری در هر جلسه مصاحبه به درد شما می‌خورد زیرا عناوین و نکات برجستة مصاحبه، برداشت شما از نحوه و میزان تأثیر یا عدم تأثیر سؤالات و خواسته‌های ویژه‌ای که بعداً از مصاحبه‌شونده خواهید داشت را به یادتان می‌آورد. این یادداشت‌ها برای استفاده شخصی شماست و همچنین مرجع مفید و سریعی را برای متن مصاحبه و داده‌های گردآوری‌شده در اختیارتان می‌گذارد.
هبه‌نامه را به امضای مصاحبه‌شونده برسانید یا دقیقاً مشخص کنید که وی قبل از امضای این فرم چه درخواستی دارد مثلاً مایل است مصاحبه ضبط‌شده‌اش را بشنود یا ببیند و یا متن پیاده‌شده‌اش را بازخوانی و تصحیح نماید. چنانچه قصد دارید مصاحبه‌های‌تان را به بایگانی یک سازمان یا تشکیلات رسمی بدهید از فرم‌های آنها استفاده کنید و ببینید چه اطلاعاتی برای تکمیل مصاحبه هنگام تحویل دادن آن نیاز دارند. مصاحبه‌شونده باید بداند که مصاحبه‌اش به کجا تحویل می‌شود، ضمن آنکه آرشیو و مصاحبه‌شونده باید با این کار موافقت داشته باشند. چنانچه مایلید چنین اسنادی را نزد خودتان بایگانی کنید ترتیبی بدهید که تکلیف مصاحبه‌ها بعد از مرگ‌تان روشن باشد و مصاحبه‌شونده نیز برنامه شما را بداند.
نوارهای صوتی و تصویری مصاحبه یا سی‌دی‌های آن را حتماً باید به طور دقیق و کامل برچسب بزنید. اما فایل‌های کامپیوتری مصاحبه‌ها را نیز باید با اطلاعات و نشانه‌های مشخصی نام‌گذاری کنید یا برچسب بزنید. مثلاً فایلی را با نام مصاحبه‌شونده و تاریخ مصاحبه نام‌گذاری کنید. برخورداری از شیوه مشخص و مطلوب نام‌گذاری فایل‌های کامپیوتری و کاربرد دائمی این شیوه موجب می‌شود وقتی بعدها دنبال مصاحبه مشخصی می‌گردید در وقت شما صرفه‌جویی شود.
به اسناد، عکس‌ها، یادگاری‌ها و اشیایی که همراه مصاحبه یا مکمل آن هستند اقلام جانبی می‌گویند. چنانچه این ملحقات را به شما قرض داده‌اند از آنها کپی یا اسکن بگیرید و فوراً به مصاحبه‌شونده بازگردانید. چنانچه برای همیشه به شما داده شده یا قرار است به آرشیوی بسپارید با همان دقتی که در مورد نوارهای صوتی و تصویری و سی‌دی‌های مصاحبه به کار برده‌اید آنها را هم برچسب بزنید و هر یادداشت روشنگری را که برای توضیح اهمیت آن شیء و ارتباط سریع آن با ضبط مصاحبه لازم است ذخیره نمایید.

Transcription can be full, partial, or a list of keywords or short descriptions accompanied by times to approximate their location in the interview.

بسته به نوع نرم‌افزار مورد استفاده‌تان می‌توانید فایل‌های کامپیوتری را نیز نشانه‌گذاری کنید تا شنونده قادر باشد از بخشی به بخش دیگر برود. قالب و فرمت پیاده کردن نوار را به شکلی انتخاب کنید که با نیازهای شما بیشترین تناسب را داشته باشد. آرشیوها معمولاً متن‌های کلمه‌به‌کلمه را ترجیح می‌دهند؛ به هر حال استفاده از متن پیاده‌شده مصاحبه از صدای ضبط‌شده راحت‌تر است. یادتان باشد که پیاده کردن کلمه‌به‌کلمة نوار یک مصاحبة یک ساعته نزدیک به چهار تا پنج ساعت طول می‌کشد. نرم‌افزارهایی طراحی شده‌اند که می‌توانند به جای دستگاه ضبط صوت، فایل‌های دیجیتالی شما را پیاده کنند و حتی امکانی برای اتصال به پورت یواس‌بی(USB) رایانه شما را دارند، اما این نرم‌افزارهای تشخیص صدا هنوز به آن حد از تکامل نرسیده‌اند که بتوانند جای پیاده‌کردن نوارهای مصاحبه‌های تاریخ شفاهی را کاملاً بگیرند. چنانچه مصاحبه‌های‌تان را به آرشیو تحویل می‌دهید ملزومات اختصاصی کار آنها برای متن‌های پیاده‌شده را نیز رعایت کنید. هر سبکی که مختص خود شماست باید نام همه مصاحبه‌شوندگان و تاریخ مصاحبه را قید کنید و نام هر راوی از نام راوی دیگر مشخص شده باشد (مثلاً مرکز ما از حروف اول نام خانوادگی برای مشخص کردن هویت مصاحبه‌شوندگان استفاده می‌کند). صفحات را شماره‌گذاری کنید و از سربرگی با نام خانوادگی مصاحبه‌شونده استفاده کنید تا صفحات مصاحبه‌های مختلف با هم قاطی نشوند.
یک یادداشت تشکر برای مصاحبه‌شونده‌تان بفرستید. چنانچه قرار و مدارهایی بین شما گذاشته شده است-مثلاً نسخه‌های مصاحبه، مصاحبه تکمیلی، یا نسخه‌ای از محصول نهایی کار-در یادداشت‌تان این قول و قرارها را یادآوری کنید و پیگیر آنها باشید.

کتابشناسی
در این قسمت فهرستی از چند منبع عالی را که مفصلاً به عناوین، فنون، و اخلاق مصاحبه پرداخته‌اند ارائه داده‌ام. برای آشنایی با منابع بیشتر به سایت مرکز ما مراجعه نمایید و در صورتی که سؤالات خاصی درباره اجرای تاریخ شفاهی دارید، با سایت ما تماس بگیرید.

-DUNAWAY, David, and BAUM, Willa K. Oral History: An Interdisciplinary Anthology.
Second Edition. AltaMira Press, 1996. ISBN 0-7619-9188-3.
-MACKAY, Nancy. Curating Oral Histories: From Interview to Archive. Left Coast Press Inc.,
2007. ISBN 978-1-59874-058-5.
-ORAL HISTORY ASSOCIATION. Principles and Best Practices: Principles for Oral History and Best Practices for Oral History. Adopted October 2009. http://www.oralhistory.org/do-oral-history/principles-and-practices/
-PERKS, Robert, and THOMSON, Alistair, editors. The Oral History Reader. Routledge, 1988.
ISBN 0-415-13351-1.
-RITCHIE, Donald A. Doing Oral History. Twayne Publishers, 1995. ISBN 0-8057-9128-0.
-SOMMER, Barbara W., and QUINLAN, Mary Kay. The Oral History Manual. AltaMira Press, 2002. ISBN 0-7591-0101-9.
-YOW, Valerie Raleigh. Recording Oral History: A Practical Guide for Social Scientists. Sage Publications, 1994. ISBN 0-8039-5579-.

1 -informed consent form

نویسنده: دکتر باربارا تراسدِل
مدیر مرکز مطالعه تاریخ و خاطرات

400 North Sunrise Drive; Weatherly Hall North, Room 122; Indiana University; Office: 812/855-2856
Email: ohrc@indiana.edu
URL: http://www.indiana.edu/~cshm

مترجم: علی فتحعلی آشتیانی