چکیده مقالات همایش«تاریخ نگاری انقلاب اسلامی»

دبیرخانه مؤسسه خانه کتاب


انقلاب اسلامی پدیده‌ای یگانه و بی‌همتا در روزگار معاصر و عظیم‌ترین حادثه‌ی تاریخی چند دهه اخیر ‌است. از بدو تکوین تا روزگار شکوفایی انقلاب اسلامی، نگاه‌های موافق و مخالف به شکلی بدیع و بی‌نظیر بدان جلب شده و از این رهگذر آثاری متفاوت از حیث روایت وتحلیل و ارزیابی پدیدآمد و لذا دور از واقعیت نیست اگر بگوییم انقلاب اسلامی در شمار معدود حوادث تاریخی روزگار اخیر است که بیشترین نوشته‌ها و آثار مرتبط با آن پدید آمده است.

نگاهی به حجم آثار منتشره تاریخی مرتبط با انقلاب اسلامی در داخل و خارج از ایران، که صدالبته نگرانی آشفته‌نگاری و کژتابی را هم به ذهن متبادر می‌کند، از گستره نیروها، نهادها و اشخاص و افراد متفاوتی که با انگیزه‌های مختلف دراین عرصه نقش ایفا می‌کنند و جایگاه خویش می‌جویند، حکایت می‌کند و روزگار پررونق و شکوفای تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی را یادآور می‌شود.

اینک که سه دهه از انقلاب اسلامی و عمر تاریخ­نگاری همزاد با آن می‌گذرد پرداختن به این موضوع با هدف بازخوانی روند تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی، نقد و ارزیابی آن و جستجوی افق‌های نو در این عرصه برای بهینه شدن اقدامات و بهره­گیری مناسب ازهمه توش و توان­های مصروف در این راه سترگ  ضروری می­نماید.

به همین سبب و به مناسبت سی‌امین سال پیروزی انقلاب اسلامی خانه کتاب پشتیبانی و اجرای همایش حاضر را عهده­دار گردید که البته از حمایت صمیمانه همه نیروها و نهادهای فعال در عرصه تاریخ‌نگاری انقلاب نیز بهره‌مند شد.

 خانه کتاب بر این باور است که همایش حاضر تا تحقق نمونه آرمانی که بتواند به نحو اکمل حق «تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی» را ادا کند فاصله‌ای نه­چندان کوتاه دارد، اما با این حال ضمن آن‌که سپاس گرم و بی‌دریغ خود را تقدیم علاقمندان و فعالان این عرصه می‌کند، دست یاری به سوی آنان دراز کرده با آغوشی گرم نقد و نظر همگان را طلب می­نماید. درود بی‌پایان خود را به روح بلند بنیان‌گذار کبیر انقلاب اسلامی و شهیدان حماسه‌آفرین میهن نثار می‌کنیم و از آفریدگار مهربان هستی، برترین جایگاه معنوی را برای ایشان طلب می‌نماییم.

 

ستاد برگزاری همایش‌

خانه کتاب

آسیب‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

 

فاطمه ترک‌چی و علی ططری

تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی ایران با فقر دیدگاه علمی و اجتماعی مواجه است. به بیان دقیق‌تر، هرچند تاکنون تألیفات بسیاری در زمینه‌های مختلف تاریخ انقلاب اسلامی نگارش یافته، اما مهم‌ترین بعد آن؛ جامعه فرهنگی ایران اسلامی یا فرهنگ جامعه ایرانی با تأکید بر دین‌مداری آن و فلسفه برقراری حکومت اسلامی بعد از پیروزی انقلاب ـ که توسط بسیاری از جوامع به عنوان الگوی نظام سیاسی پذیرفته شد ـ کمتر مورد کنکاش علمی و تحقیقی قرار گرفته است.

نویسندگان داخلی و خارجيِ حوزه تاریخ انقلاب اسلامی در بررسی‌های خود، انقلاب مردم ایران را در چارچوب الگوهای جامعه‌شناختی غرب، برده و با شاخصه‌های آن به بحث می‌گذارند؛ غافل از اینکه جامعه ایرانی با جوامع غربی تفاوت چشمگیر فرهنگی دارد. به بیانی دیگر، اگرچه انقلاب اسلامی با انقلاب‌های دیگر شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد، اما به دلیل شاخصه فرهنگی و دینی با آن‌ها تفاوت ویژه و تعیین‌کننده‌ای دارد که نمی‌توان آن را در قالب الگوهای غربی برد.

از سوی دیگر، تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی به لحاظ منبع‌شناسی و منبع گزینی نیز با ضعف بسیاری مواجه است و در این راستا خاطرات و ترجمه‌ها از مباحث قابل توجه است. همچنین، هنوز تمامی اسناد و مدارک، بازخوانی و مورد بررسی علمی قرار نگرفته است. بنابراین، در این مقاله به دو آسیب مهم تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی؛ ضعف فرهنگی ـ اجتماعی دیدگاه نویسندگان از جامعه ایران و نیز ضعف منبع‌شناسی و منبع گزینی که در نهایت به نقصان در تحلیل و بیراهه‌پویی ایشان منجر می‌شود، پرداخته خواهد ‌شد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، فرهنگ، دین و جامعه ایران، تاریخ‌نگاری، منابع تاریخی، جامعه‌شناسی غرب.

آسیب­شناسی تاریخ‌نگاری شفاهی در ایران

رسول صابر دمیرچی

دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ انقلاب اسلامی

در ایران با پیروزی انقلاب اسلامی به مقوله تاریخ‌نگاری شفاهی توجه ویژ­ه­ای گردیده است به طوری که هم اکنون مراکز تاریخ­پژوهی متعددی در این زمینه فعالیت می­کنند.

اما این شیوه علیرغم استفاده گسترده­ای که از آن به عمل می­آید به صورت سیستماتیک دارای نظم و اصول ثابت و مشخصی نمی­باشد و با وجود همایش و نشست­های متعدد، ارگآن‌های ذیربط هرکدام به سلیقه خود و بدون به کارگیری روش­ها و اصول علمی به این کار می­پردازند که لازم است ضمن بررسی دلایل این موضوع راهکارهایی جهت حل آن ارائه گردد. با توجه به اینکه نگارنده خود از محققان حوزه تاریخ انقلاب اسلامی می­باشد و لزوم پرداختن به این مسئله را از نزدیک حس کرده تاست. بنابراین هدف این پژوهش پرداختن به این موضوع می­باشد.

واژگان کلیدی: تاریخ شفاهی، انقلاب اسلامی، تاریخ‌نگاری

 

الواح بهشتی

بررسی تحلیلی نامه­های رزمندگان اسلام در طول تاریخ دفاع مقدس

مهندس محمدمهدی رادمند

کارشناس ارشد مدیریت

نامه و نامه­نگاری از دیرباز در فرهنگ ملی و اسلامی ایرانیان به عنوان ابزار ارتباطی مورد توجه بوده است در طول تاریخ دفاع مقدس نامه­های رزمندگان از جبهه به پشت جبهه گاه تهدیدی برای اطلاعات محرمانه جبهه قلمداد می­شد و گاه ابزاری برای آسودگی خاطر رزمنده و خانواده او در پشت جبهه.

بررسی تعدادی از نامه­های شهدا و رزمندگان اسلام در طول تاریخ دفاع مقدس می­تواند ما را با زوایای زیبا و گاه تاریکی از تاریخ دفاع مقدس آشنا سازد.

در این مقاله نامه­های یک مقطع زمانی از دفاع مقدس از ده منظر مورد مطالعه آماری و تحلیلی قرار گرفته است: مطالبی چون چگونگی شروع نامه­ها، شکل­بندی نامه­ها، دعاها و آرزوهای رزمندگان، اهداف رزمندگان از حضور در جبهه، نحوه پایان گرفتن نامه­ها، و شکل و فرم آن‌ها به همراه حجم نوشتاری نامه­ها به دقت مورد مطالعه قرار گرفته است.

در پایان اهمیت توجه به این بخش از تاریخ مکتوب کشور و لزوم جمع­آوری و حفظ و صیانت از آن‌ها مورد تأکید قرار می­گیرد.

«امام خمینی (ره)»  در دائره المعارف­ها

دکتر رشید جعفرپور

               محمدزمان راستگو کارشناس ارشد دیپلماسی

   در بررسی شخصیت و حیات امام خمینی (ره) معمولاً دایره­المعارف­ها به همه­ی ابعاد شخصیت ایشان نپرداخته­اند. با توجه به گرایش­های نویسندگان آن دایره­المعارف­ها، هرکدام به برخی از ابعاد علمی و زندگی سیاسی ـ اجتماعی ایشان نظر داشته­اند. در مجموع، دایره­المعارف­ها بیشتر به جنبه­ی فقهی و دینی ایشان توجه کرده­اند و سعیشان بر این بوده که نقش رهبری سیاسی و هدایت­گر ایشان در انقلاب و جمهوری اسلامی را کم­رنگ نشان دهند.

امام خمینی و دانش تاریخ

دکتر حسن حضرتی

استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران

دانش تاریخ در میان اندیشمندان مسلمان از جایگاه ناسازه­ای (پارادوکسیکال) برخوردار است. از یک­سو به عنوان مهم‌ترین حوزه معرفتی برای عبرت گرفتن به منظور نیل به سعادت دنیوی و اخروی مورد تاکید قرار گرفته است. اما از سوی دیگر در طبقه­بندی مسلمانان از علوم، دانش تاریخ اغلب نادیده گرفته شده است.تا آنجا که بسیاری از اندیشمندان مسلمان حتی در میان علوم نقلی هم از آن یاد نکرده اند.

در این میان امام خمینی (ره ) از نوادر عالمان مسلمان است که به دانش تاریخ هم از حیث فایده آن برای عبرت گرفتن و هم از حیث اهمیت آن به عنوان یکی از علوم شریفه، که به مثابه دانشی مستقل شان و اعتبار بالایی دارد، توجه نموده است. امام خمینی اگرچه کتاب مستقلی در باره تاریخ ندارد، اما همواره در آثار مختلف خود و همینطور در سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و... به علم تاریخ اشارات زیادی دارند. نوشتار حاضر به دنبال تبیین این رویکرد استعلاجویانه امام خمینی در باب دانش تاریخ است.

واژگان کلیدی: امام خمینی، دانش تاریخ، طبقه­بندی علوم

 

انقلاب اسلامی  آغازگر رویکردی  جدید درتاریخ­نگاری ایران

 (روایت از منظر  مکتب آنال)

حجت زرین­زاد

پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برخاسته از متن توده­ی مردم نوعی جدید از روایت تاریخی را به نمایش گذاشت، اگر تا دیروز عطف توجه تاریخ­نگاران  این سرزمین صرفاً به ثبت و ضبط رویداد‌های خاص سیاسی روزگار آن هم به صورت فرمایشی و به حکم یرلیغ و طبق نظر طبقات حاکم بود،با گسترده شدن حرکت محرومین جامعه به عنوان عنصر اصلی افق‌های تاریخ نگاری جامعه با نوآوری بنیادی شکل گرفت و آن توجه تاریخ نگاری به کاوش موشکافانه سطوح میانی و پایین جامعه به عنوان عناصر اصلی تحولات جامعه بود.

این نوع نگرش تاریخ نگارانه که از آن به  عنوان مکتب آنال یا نگاه از پایین به بالا سطوح جامعه یاد می شود هرچند در جامعه غرب از دهه سوم قرن بیستم مورد توجه و عنایت قرار گرفته بود، اما در جامعه ایرانی با توجه به نوع ساختار سیاسی موجود نگرش‌ها حول شاه محوری  شکل گرفته و بر همین اساس سرنوشت و ایران و ایرانی تفسیر و تکوین می یافت.

وارد شدن عناصرمختلف جامعه در شکل دهی جامعه جدید، حول محور جامعه توحیدی این نوع مکتب را وارد تحلیل تاریخی ایران بعد از انقلاب  نموده و همین امر نیز عنایت دوباره ایی را در تاریخ نگاری‌ها موجب گردید. این نگرش از آنجا بیشتر طرف  توجه قرار گرفت که در جریانات بعدی انقلاب نیز تداوم حرکت جامعه با وارد شدن طبقات مختلف میانی و پایین جامعه به عرصه حکمرانی  از یک طرف و نقش تاثیرگزارآحاد زیرین جامعه  در تحولات مختلف سیاسی، اجتماعی،اقتصادی.... نگرش تاریخی را دچار تغییرات بنیادی کرده و همگام با این امر جهت گیری خود را آغاز نمود.

با توجه به این مسایل این مقال با عنایت به بررسی جریانات تاریخ نگاری وعطف توجه ویژه به سازندگان اصلی تحولات بشری تاریخ جهان و علی الخصوص ایران این باور را دارد که همین  تفسیر علمی و عقلانی تاریخی می تواند  راز و رمز نهانی بسیاری از پیروزی‌ها، شکست‌ها و جزر و مدهای پیش آمده در این سرزمین را برای ذهن‌های وقاد به راحتی  تجزیه و تحلیل نموده و زمینه کاربردی نمودن این علم را از طریق پیش گویی دقیق‌تر جریانات آینده تاریخی برای جامعه فراهم سازد.

پردازش این امرو ارائه چشم انداری مختصر در حول و حوش  دیروز و امروز تاریخ نگاری معاصراز دیدگاه مکتب فوق  هدف اصلی این مقاله بشمار می رود.             

واژگان کلیدی: انقلاب، نگرش جدید تاریخی،تغییر باورها، نگاه تاریخی از پایین به بالا ( مکتب آنال )   

اهمیت نقش زنان در شکل گیری انقلاب اسلامی و نحوه­ی ثبت و انعکاس آن در تاریخ

 با تکیه بر خاطرات بانوان در شهر مشهد

 

                                                            شکوه السادات سمیعی

                                  کارشناس تاریخ شفاهی مدیریت اسناد ومطبوعات آستان قدس رضوی

     تاریخ­نگاری صحیح واصولی در هرزمینه ای، بستر وشرایطی را می طلبد که در صورت فراهم شدن آن‌ها، می توان به اهداف ونتیجه ی مطلوب دست یافت. بررسی تاریخ زنان در ایران، به دلایل مختلف فاقد ابزار وزمینه ی لازم برای ثبت وانتقال به آیندگان بوده وهست. امروزه باید به جهت جبران این نقیصه، به کمک راه‌های نوین وروش‌های عینی‌تر، هدف مذکور را دنبال نمود. تاریخ شفاهی به وسیله فنون وابزارخاصی می تواند با شیوه ای مؤثر وملموس، بررسی موضوعات مهمی از این قبیل را با کامیابی همراه سازد.به همین منظور در این مقاله تلاش شده است،با بهره گیری از خاطرات ومصاحبه‌های انجام شده با بانوان شهر مشهد، ضمن بررسی میزان نقش آنان درشکل گیری وپیروزی انقلاب اسلامی، به دلایل عدم موفقیت درشناخت و همچنین موانع اطلاع رسانی در این زمینه نیز اشاره گردد.

 

بررسی اندیشه­های تاریخی امام خمینی (قدس سره) در وصیت­نامه سیاسی  ـ الهی ایشان

سیدمحمدباقر آقایی

امام خمینی (قدس سره) قیام خود را براساس آموزه­های اسلامی آغاز نمود و با همراهی توده مردم مسلمان ایران و با توسل به همین آموزه­ها توانست ضمن سرنگونی حکومت شاه، جمهوری اسلامی را تأسیس کند. تأثیر این تعالیم را می­توان در تمام سخنان و افعال ایشان مشاهده نمود. او در سال­های آخرین عمر خود طی وصیت­نامه سیاسی  ـ الهی با بیان خلاصه­ی عقاید اسلامی به بیان وظایف مسلمانان و مستضعفان پرداخت. وصیت­نامه امام خمینی (قدس سره) به عنوان چکیده اعتقادات ایشان می­تواند نشانگر افکار و عقاید او طی سالیان مبارزه و رهبری جامعه اسلامی باشد. این وصیت­نامه همانند اعتقادات او که ناشی از قرآن و تعالیم اسلام ناب محمدی (ص) است دارای دیدگاه او در زمینه تاریخ و نقش آن در جامعه است. امام خمینی مورخ نیست اما به خوبی از تاریخ برای بیان اندیشه­های خود و رسیدن به اهداف والای تحقق یک جامعه اسلامی استفاده می­کند. در نگرش تاریخی قرآن و اسلام قهرمآن‌ها یکه­تاز تاریخ نیستند بلکه این ملت­ها هستند که سرنوشت خود را به دست می­گیرند و به همین ترتیب نقش خود را در تاریخ بسیار ناچیز می­شمارد و نیز اینگونه نیست که همانند مکتب مشیت­گرایی، خداوند با آنکه قادر مطلق است به جبر بر سرنوشت انسآن‌ها مسلط شود و به صراحت از تغییر سرنوشت اقوام به دست خود آن‌ها سخن می­گوید. اما با این وصف امام خمینی (ره) از کمک و یاری خداوند و اراده او در امور سخن می­گوید که باید ریشه­های آن را در تعالیم نبوی و همچنین آیات الهی قرآن جستجو کرد. در این مقاله سعی بر آن شده است که اندیشه تاریخی امام خمینی (ره) در وصیت­نامه الهی  ـ سیاسی ایشان بررسی و با تعالیم اسلامی و قرآنی مقایسه شود.

 

بررسی پایان­نامه­های انقلاب اسلامی

بهار­ه داداشی

انقلاب شکوهمند اسلامی ایران که با درایت و رهبری امام خمینی به ثمر نشست­، نه تنها اوضاع داخلی ایران را تحت تأثیر و دستخوش تحول ساخت، بلکه در عرصه­ی بین­المللی نیز از یک طرف ایران را درجهان مطرح کرد و از طرف دیگرآن را به عنوان الگوی مقاومت و آزادگی از سوی کشورهای تحت سلطه درآورد. با توجه به چنین اهمیتی که انقلاب و رهبری از آن برخوردار است، بی­توجهی به آن به­مثابه ضایع کردن حقی از این حرکت مهم و بزرگ است. با عنایت به همین مسأله است که گرایشی تحصیلی با این عنوان در معتبرترین دانشگاه­های کشور ایجاد شده و دانشجویانی را تربیت می­کند و تحویل جامعه می­دهد که حامل پیام و ارزش­های انقلاب ایران برای انتقال به نسل­های بعد هستند. اما این وظیفه محدود به این رشته­ی تحصیلی نیست؛ و در بسیاری از رشته­های تحصیلی در دانشگاه­ها نمودار شده است. درهمین راستا، بیش از دو هزار رساله در ایران با عنوان امام خمینی و انقلاب اسلامی در مقاطع تحصیلات تکمیلی به رشته تحریر درآمده است. این مقاله در صدد است با کمک گرفتن از روش­های ریاضی و استفاده از نمودار، به توصیف و تحلیلی آماری از پایان­نامه­هایی با موضوع امام خمینی و انقلاب اسلامی بپرازد و آنها را دسته­بندی کند. امید است این کار بتواند روشن­کننده­ی راه­های جدید برای مطالعه در این زمینه و توضیح­دهنده­ی مسیرهای طی شده باشد.

بررسی مجموعه­ای از اسناد انقلاب اسلامی آرشیو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی

حمیده شهیدی

 کارشناس ارشد تاریخ  و کارشناس فهرست نویس

 اسناد مدیریت اسناد آستان قدس رضوی  

حفظ و گردآوری اسناد و مدارک مربوط به انقلاب اسلامی ایران، از وظایفی است که جهت تحلیل این رویداد مهم، ضروری است چرا که پژوهشگران بدون بهره گیری از اسناد و مدارکی که در زمان وقوع حوادث بر جای مانده اند، نخواهند توانست تحلیلی بر پایه واقعیات ارائه دهند. حجت‌الاسلام والمسلمین فاکر، از افرادی است که در گردآوری اسناد و مدارک انقلاب اسلامی کوشیده و آن را به آرشیو اسناد آستان قدس رضوی جهت حفظ و نگهداری، اهداء نموده است. این مجموعه شامل اسناد مهمی اعم از اعلامیه‌ها، نشریات گروه‌ها و سازمآن‌ها، اسناد نهادهای دولتی و امنیتی حکومت پهلوی است. همچنین در لابه لای آن جزوات چاپی و دست‌نویس از گروه‌ها و سازمآن‌های مختلف سیاسی اوایل انقلاب موجود است که به غنی‌تر شدن این مجموعه افزوده است. علاوه بر اسناد مکتوب، منابع صوتی نظیر نوارهای مصاحبه و سخنرانی‌های حضرت امام خمینی (ره) و نیز  شخصیت‌های مهم گروه‌های سیاسی قبل و بعد از انقلاب از دیگر اسناد مجموعه مذکور می باشد. این نوشتار بر آن است تا ضمن بررسی محتوای این مجموعه ارزشمند، ارزش‌های اطلاعاتی و اهمیت این اسناد را باز گو نماید.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، اسناد ومدارک، آرشیو، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌هاو  مرکز اسناد آستان قدس رضوی، محمد رضا فاکر

 

بینش تاریخی امام خمینی (ره)

سیداحمد محمودزاده

وصیت امام (س) شاهکاری است از بیان موضوع ایشان در مکتب اندیشه تشیع و شاهکاری است از موضع­گیری وی در صحنه تاریخ که تمامی مکاتب اندیشه را در اسلام متحد می­سازد امام خمینی با تاریخ به صورت عاملی بی­تفاوت در پیشرفت زمان برخورد کرد و با تشخیص صحیح توانست زمینه­ای مشترک را در تقلای جهانی علیه نیروها و عوامل کفر طراحی نماید. و ما در این مجال به نقد و بررسی بینش تاریخی آن امام همام خواهیم پرداخت و جایگاه تاریخ را در دیدگاه وی مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهیم داد.

بینش تاریخی امام خمینی (ره)

دکتر محمدعلی علیپور

عضوهیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه بین­المللی امام خمینی (ره)، قزوین

بینش تاریخی امام خمینی (ره)  از قرآن کریم اقتباس شده است ایشان اصطلاحاتی را برای تبیین حوادث تاریخی انقلاب اسلامی مانند 15 خرداد، 17 شهریور، دهه فجر، 22 بهمن، 12 فروردین، فتح خرمشهر و امثال آن به کار برده اند که قرآن این اصطلاحات رابرای حوادث دوران انبیاء به کاربرده است. اصطلاح «یوم الل» و «ایام الله».

امام خمینی (ره)  همچنین علل و عواملی را برای پیروزیانقلاب اسلامی و موفقیت‌های ایرانیان مسلمان در این انقلاب بکار برده اند که قرآن آن‌ها را علل و عوامل پیدایش حوادث تاریخی میداند، یعنی قوانین و سنن تاریخی مانند سنت نصربالرعب، الفت بین قلوب، امداد‌های الهی و امثال آن‌ها. بنا بر این برای شناخت بینش تاریخی امام خمینی (ره) ابتداء باید بینش تاریخی قرآن شناخته شود. در قرآن کریم واژه «تاریخ» وجود ندارد اما در این کتاب مقدس اصطلاح «یوم الله» و «ایام الله» بعنوان حادثه تاریخی بکا ررفته است. حوادث تاریخی پیامبران مانند طوفان نوح، گلستان شدن آتش بر ابراهیم (ع) نزول عذاب بر اقوام فرعون، عاد و ثمود و امثال آن همه یوم الله نامیده شده و برای علل این حوادث، قوانین و سننتی بیان گردیده است. امام خمینی (ره) همه این روش‌ها را در تبیین حوادث تاریخی بکار برده اند. کوشش این مقاله تبیین دید گاه ایشان در این زمینه خواهد بود.

                            

پویش و انتقال قدرت در انقلاب

دکتر هادی نخعی

اولاً: انقلاب پویشی غیرقانونی است؛ اگر انتقال و توزیع قدرت در ساختار حقوقی به نحوی قانونی میسر و قابل پیش­بینی بود، انقلاب صورت نمی­گرفت (شرط لازم و نه کافی برای پیدایش وضعیت انقلابی، بحران مشارکت و انسداد سیاسی است).

ثانیاً: پویشی خشونت بار است؛ اگر انتقال مسالمت­آمیز میسر بود وضعیت انقلابی ایجاد نمی­شد.

ثالثاً: این پویش دفعتاً صورت نمی­گیرد (نظیر کودتا) بلکه طی مراحلی است؛ انقلاب در هر مرحله می­تواند متوقف شود، شکست بخورد و یا جای خود را به تغییرات اصلاحی و رفرمیستی بدهد.

به جز نظرات مارکسیستی که پویایی تاریخ و وقوع انقلاب (با تعابیر خاص خود) را مثبت و بلکه حتمی می­شمارند، معمولاً در نظرات قابل ذکر، تقدم اصلاح بر انقلاب مشاهده می­شود و بعضاً حتی این پویش در روندی تیره و سیاه و خسارت­بار ترسیم می­گردد. دو نمونه اشاره می­شود

الف: مرحله­بندی کرین بریننتون: (نگاهی منفی با عنوان آناتومی انقلاب)

رژیم پیشین نخستین مراحل انقلاب فرمانروایی میانه­روها

به قدرت رسیدن تندروها عصر وحشت دوره نقاهت بعد از تب انقلاب

ب: پیتریم سوروکین (سرکوب غرائض به دولت منتسب می­گردد  منفور می­شود)

احساس بدبختی ناشی از سرکوب غرائض به وسیله رژیم بروز تسکین­خواهی واکنش سرسختانه نخبگان و افزایش سرکوب سقوط حکومت منفور دوران توهم خوشبختی ظهور دوباره واقعیات سرسخت و روز بدبختی­ها (این بار بیشتر از قبل)

هر دو نگاه­های فوق منفی است. در حالی که انقلاب فی­نفسه دارای بار ارزشی نیست و بسته به مورد می­تواند مثبت یا منفی باشد. بسته به جهان ذهنی و عقیدتی و دستگاه ارزشی محقق، طیفی از بسیار بسیار خوب تا بسیار بسیار بد می­توان ترسیم کرد. به این ترتیب پویش زیر پیشنهاد می­شود:

1 ـ آخرین وضعیت تعادل رژیم سابق

2 ـ پیدایش وضعیت انقلابی

3 ـ پیدایش وضعیت دوگانه (جنبشی  ـ ساختاری ساختاری  ـ جنبشی)

4 ـ استقرار قطعی نظام جدید

بررسی پویش انتقال قدرت از رژیم سلطنتی به جمهوری اسلامی، با توجه به مرحله­بندی فوق می­تواند مقولات کلیدی مهمی چون مشارکت سیاسی، مشروعیت سیاسی، خشونت سیاسی و رابطه اصلاح و انقلاب و به تبع آن نسبت اصلاح­طلبان و انقلابیون را توضیح داد.

 

تاریخ در اندیشه امام خمینی

فلسفه تاریخ امام خمینی

 اصغر زارع کهنمویی

کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی

این مقاله سعی می­کند به تبیین نگرش تاریخی امام خمینی (س) از منظر فلسفه­ی تاریخ بپردازد.

1.     امام در معرفی ستم و فساد دستگاه پهلوی مدام به بازخوانی تاریخ می­پردازد تا جایی که گویا تاریخ را در برابر کارنامه دیکتاتور قرار داده است.

2.     «عبرت» گرفتن از تاریخ به عنوان نگرشی کلان در فلسفه­ی تاریخ نقطه مشترک اندیشه ابن خلدون و امام خمینی است نگرشی که ریشه در آموزه­های قرآنی دارد. می­توان از این منظر به بازخوانی نقش رهبری امام در پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران پرداخت. مردمی که بارها با به دلیل نبود نگرش درست تاریخی در میان رهبرانشان شکست خورده بودند.

3.     مقاله همچنین سعی می­کند دیدگاه تاریخی امام را با مکاتب غربی فلسفه تاریخ مانند مکتب آنال و مکتب فرانکفورت مقایسه کند. امام در تبیین فلسفه تاریخ از واژه «روشنگری» استفاده می­کند؛ واژه­ای که شاید بتوان آن را نقطه افتراق نگرش تاریخی وی با تاریخ­نگاری­های  شرق­شناسان دانست.

4.     در بخش دیگری از مقاله به بازخوانی رفتارهای حکیمانه رهبر کبیر انقلاب از منظر روش­شناسی میشل فوکو  پرداخته می­شود. انقلاب اسلامی، به نوعی، مدل­های کلاسیک تاریخی­گری و تاریخ­گرایی را پس زد و باعث تبیین قرائت نوینی از تاریخ انقلاب ها شد.

واژگان کلیدی: فلسفه تاریخ ، روشنگری ، عبرت ، آنال ، فرانکفورت

 

تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی فرصت‌ها ی از دست رفته

آشنایی با مراکز و موسسات تاریخ شفاهی داخل و خارج کشور

رضا حاجی آبادی

رییس اداره تنظیم آثار مرکز اسناد ایثارگران

تاریخ شفاهی (oral History) یکی از قدیمی­ترین شیوه­های ثبت تاریخ و  پژوهش تاریخی است. پس از پیروزی  انقلاب اسلامی و با احساس ضرورت بررسی ریشه­های انقلاب و پیامدهای آن، اهمیت ابزار تاریخ شفاهی برای ثبت و ضبط این ریشه­ها بیش از پیش نمود پیدا کرد. این امر سبب شد واحد تاریخ شفاهی مراکزی مثل  حوزه­ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه­ی ملی ایران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و  نیز گروه تاریخ شفاهی  مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، و...  در ایران و مراکزی نیز در خارج از کشور تأسیس گردد.

با نگاهی به  تاریخ  تأسیس مراکز داخلی، تأخیر در راه­اندازی آن­ها پس از پیروزی انقلاب مشاهد می­شود. این امر خودبه­خود سبب شده تعداد عناوین آماده انتشار این واحدها در قیاس با مراکز مشابه خارج از  کشور ناچیز به نظر آید. بر اساس اطلاعات و مدارک موجود، واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال 1367، واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی  حوزه­ی هنری در سال 1372 و سرانجام بخش تاریخ شفاهی  مؤسسه­ی مطالعات تاریخ معاصر در سال 1365 تأسیس شده است.

مؤسسات و مراکز تاریخ شفاهی خارج کشور اما زمان را از دست ندادند، برای مثال دانشگاه هاروارد پروژه­ی تاریخ شفاهی انقلاب را به عنوان اولین طرح تاریخ شفاهی ایران  به مدت 6 سال از سال 1360 تا 1366 شمسی به مدیریت حبیب­الله لاجوردی به اجرا درآورد. «انجمن مطالعات تاریخ شفاهی ایران» نیز از سال 1379 با مدیریت حمید احمدی در برلین آغاز به کار کرد.

در این مقاله، ضمن آشنایی با مراکز داخلی و خارجی تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، به برخی دست­آوردهای این مراکز هم نیم­نگاهی خواهیم داشت.

تاریخ شفاهی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

محسن خلیلی

استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

قانون اساسی ایران که در آذرماه سال 1385ش به همه پرسی ملت گذاشته و تصویب شده، در سال 1368 ش مورد بازنگری چند زمینه­ای قرار گرفت. تتمیم، الحاق و اصلاحاتی که در متن قانون اساسی صورت پذیرفت مبتنی بر سه نوع بایستگی پیشینی، بایستگی همزمانی، و بایستگی پسینی بود. در پژوهش­های تاریخی، نمی­توان تنها به نقل رخدادها اکتفا نمود، بلکه می­بایست پیام، متن و زمینه رویدادها را نیز استنباط کرد. در پی پاسخ به چرایی­های هم­پیوند با وقوع یک رویداد، نیازمند دلیل هستیم؛ اما در پی­جویی دلیل مناسب، هرکس با توجه به صبغه علاقه و سائقه نظر، شیوه­ای را گزینش می­کند. هنگامی که از راهرو پرسش و پاسخ­های دوجانبه و فراوان، به ذخیره­سازی، یادآوری، بازآفرینی و بازفهمی رویدادهایی که پیشاپیش رخ داده­اند، دست می­زنیم؛ وارد قلمرو تاریخ شفاهی شده­ایم. نکته مهم آن است که بازآفرینی، بازنمایی و بازسازی رویداد تاریخی و بهره­گیری از آنچه که در موقعیت­های پیشین، رخ می­داده؛ مهم­تر از بنیان خود واقعه است. نگارنده، در این مقاله می­خواهد از غلفتی مهم که تاکنون رخ داده و به هر دلیل کمتر کسی در اندیشه آن بوده است، شکوه کند و مقاله خود را بر حول محور اهمیت«تاریخ شفاهی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، به نگارش درآورد. آنچه که امروزه به عنوان مواضع اختلاف انگیز در زمینه­های گوناگون قانون اساسی محسوب می­گردد، به زمینه­ای تاریخی بازگشت می­کند که پیشاپیش رخ داده و متن قانون اساسی در آن، مورد تجدیدنظر قرار گرفته است. نگارنده با جداسازی مفهومی سه مقوله خاطره، روایت و حکایت، بر این باور است که می­بایست برپایه متن مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی و با طرح پرسش­های گوناگون، به چیستی، چگونگی و چرایی بازنگری قانون اساسی ایران در سال 1368 ش پرداخت.

واژگان کلیدی: تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ شفاهی، شورای بازنگری قانون اساسی، خاطره، روایت، حکایت.

 

تاریخ‌نگاری اقتصادی با تکیه بر عقب ماندگی

دکتر مرتضی دهقان نژاد

استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

از مهمترین اتفاقاتی که در دویست سال پیش در ایران اتفاق افتاد، شکست نظامی ایرانیان از روس‌ها می‌باشد. به ویژه تحمیل قرار داد ترکمانچای و ضمیمه اقتصادی آن که حقوق خاصی را برای دولت پیروز در بر داشت(و بعداً به دولت‌های دیگر نیز داده شد) موجب گردید توجه بسیاری از ایرانیان به مقولات اقتصادی نیز جلب شده و چهره شفاف استعمار را در امتیازنامه‌های متعددی که به‌صورت مستمر به ایرانیان تحمیل می‌کردند ملاحظه کنند. پس از آن بود که متوجه نگرش تازه اروپاییان به جهان که بر محور منافع اقتصادی دور می زد شدند. نظریه‌ای که مرکانتی‌لیست‌ها بر طبل آن می‌کوفتند و به اسم  تجارت آزاد دروازه‌های کشورها را یکی پس از دیگری به روی خود می‌گشودند. در این میان تاریخ نگار هوشمند متوجه می شد که علل بسیاری از جنگ‌ها در واقع چیزی جز انگیزه‌های اقتصادی نیست.به همین دلیل و با چنین نگرشی نوعی تاریخ‌نگاری اقتصادی( در ایران) شکل گرفت که گرچه به دلایل متعدد نتوانست رشد پیدا کند ولی به هر حال سعی کرد این مطلب را که منافع اقتصادی حد اقل پس از رنساس، برای اروپائیان در اولویت قرار دارد را به خوبی روشن کند و تاثیر آن را بر تحولات داخلی کشورهای ضعیف ( به لحاظ اقتصادی) بسنجد. این نوع تاریخ‌نگاری که به تفسیری اقتصادی از تاریخ دست می زد بعدها خود را در آثار تاریخ نگاران مارکسیست به خوبی نشان داد. ولی تاریخنگاران غیر مارکسسیت نیز بودند که به بهانه عقب ماندگی به تحلیل اقتصادی تاریخ پرداخته و انگیزه‌های اقتصادی را به عنوان یکی از تاثیر گذارترین عوامل در توسعه نیافتگی و عقب ماندگی به شمار آوردند. نگارش چنین کتاب‌هایی و توجه به بحث توسعه اقتصادی در دوران پهلوی ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت به ویژه آنکه حکومت با استفاده از تئوری‌های اقتصاد سرمایه داری(‌با مدیریت سازمان برنامه و بودجه) اقدام به  اجرای طرح‌های متعدد عمرانی واصلاحات ارضی، ساختن کارخانه‌های بزرگ نمود.که توسط تاریخنگاران رسمی این اقدامات راهی بود برای رسیدن به «تمدن بزرگ» همراه با رفاه و مصرف بیشتر. در کنار این دسته از تاریخ‌نگاران رسمی که با ارایه عدد و رقم و آمار به اثبات نظریات خود می‌پرداختند، منتقدان مسلمان و مارکسیست نیز شروع به تدوین کتاب‌هایی در نقد اقتصاد سرمایه داری، نقد استثمار، دفاع از حقوق کارگران نمودند که در نهایت منجر به تدوین کتاب‌هایی در حوزه اقتصادی شد که نمونه‌های آن اسلام و مالکیت آیت‌الله طالقانی، اقتصاد اسلامی شهید مطهری، اقتصاد توحیدی شریعتی، اقتصاد توحیدی بنی صدر  و جزوات و کتب فراوان نوشته شده توسط مارکسیست‌ها است. به هر حال این مقاله تلاش می‌کند روند تاریخ‌نگاری اقتصادی در زمان پهلوی دوم را به بحث بگذارد.

تاریخ‌نگاری انقلاب در پرتو رویکردها و روش­های نوین تاریخ‌نگاری

دکتر سلیمان حیدری

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت

درباره انقلاب اسلامی در ایران تاکنون مقالات و کتب متعددی به رشته تحریر درآمده است. هریک از نویسندگان سعی کرده­اند بنا به مبانی فکری و انگاره­های ذهنی خویش به تاریخ‌نگاری انقلاب بپردازند. نگاهی دقیق به این آثار نشان می­دهد هر نویسنده با رویکرد خاصی به تحلیل این واقعه پرداخته است. نویسندگانی که در داخل کشور دست به قلم برده­اند بیشتر با رویکرد فرهنگی به تدوین تاریخ انقلاب پرداخته­­اند این در حالی است که نویسندگان برون مرزی بیشتر تأکید بر روی عوامل اقتصادی سیاسی و حتی روان­شناسی دارند.

در این مقاله سعی شده است با تبیین نگرش حاکم بر کتب مختلف تاریخی که از فردای پس از انقلاب به رشته تحریر درآمده است چارچوبی نظری درخصوص آثار منتشر شده ارائه دهد.

وآژگان کلیدی: تاریخ‌نگاری، انقلاب اسلامی، نگرش شناسی تاریخی

تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی در قالب روزشمارنویسی

ایمان حسین قزل­ایاق

کارشناس ارشد علوم سیاسی و کارشناس معاونت پژوهش مرکز اسناد انقلاب اسلامی

فرایند تاریخ­نگاری به عنوان یک دانش تعریف شده در حوزه علوم انسانی، نیازمند روش­هایی علمی به منظور  جمع­آوری داده­های خام تاریخی و بهره­گیری از آن‌ها در جهت ارائه استدلال و برداشتی صحیح از رخدادهای تاریخی است. به همین منظور منابع متعددی برای گردآوری مطالب وجود دارد که از جمله آن‌ها   می­توان رجوع به اسناد، کتب، روزنامه­ها و نشریات و یا تاریخ شفاهی اشاره کرد. البته الگوهای تاریخ­نگاری به سبک تاریخ شفاهی، استفاده از اسناد تاریخی و همچنین رجوع به روزنامه­ها، هریک مستلزم روش­هایی خاص در برداشت و ارائه مطالب هستند.

با چنین نگاهی می­توان روزشمار یا گاهنامه­نویسی را به عنوان یکی از روش­های برداشت اطلاعات خام تاریخی، به شمار آورد که مستلزم روشی خاص است. در این خصوص در سال­های اخیر تلاش­های زیادی برای ارائه رخدادهای تاریخی در قالب روزشمار صورت گرفته که از جمله می­توان به آثاری در زمینه از جمله «هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی» زیر نظر غلامرضا کرباسچی و «روزشمار تفصیلی جمهوری اسلامی ایران» زیر نظر عبدالله جاسبی، که به طور اختصاصی به تاریخ انقلاب و جمهوری اسلامی پرداخته­اند، اشاره کرد. همچنین آثار دیگری نیز از جمله روزشمار تاریخ معاصر ایران جلد اول، منتشر شده توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی، روزشمار تاریخ ایران، نوشته باقر عاقلی و همچنین روزشمار تحولات ایران در عصر قاجاریه، تدوین دکتر غلامحسین زرگری­نژاد، اشاره کرد که به تاریخ قبل از انقلاب پرداخته­اند. همچنین به طرح در دست انتشار دیگری نیز در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، می­توان اشاره کرد که به طور اختصاصی به تحولات سیاسی دوره جمهوری اسلامی ایران از پیروزی انقلاب به بعد اختصاص دارد و نگارنده نیز در طرح فوق به صورت مسقیم مشارکت داشته است.

مجموعاً در این مقاله تلاش بر این است که ضمن اشاره به برخی خصوصیات و روش­ها در نگارش روزشمار و معرفی روزشمارهای منتشر شده در سال­های اخیر، به نقد و ارزیابی آثار منتشر شده در این بخش در حوزه انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی پرداخته شود.

واژگان کلیدی: تاریخ­نگاری، روزشمار، روزشمارنگاری، چکیده نویسی، جملات اسمیه و فعلیه

تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی ومیشل فوکو

دکتر علی اکبر کجباف

استاد یارگروه تاریخ دانشگاه اصفهان

میشل فوکو از نظریه پردازان انقلاب است که برای مشاهده انقلاب اسلامی ازنزدیک در سال 1357 به ایران آمده بود، وی می‌گوید: «روحی تازه در کالبد این جهان دمیده شده است

میشل فوکو دیدگاه‌های خود را از منظر مذهب، ترقی، اساس قدرت و... در مقایسه با سایر انقلاب‌ها مطرح می کند که درکتاب ایران: روح یک جهان بی روح درج شده است.

فوکو انقلاب را به معنای بسیار گسترده ی این واژه، پدیده‌ای می داند که دارای دو بعد دینامیکی سیاسی و اجتماعی است. انقلاب از نظر وی عبارتست از:

قیام ملت علیه قدرت ستمگر، ما در صورتی یک انقلاب را به رسمیت می‌شناسیم که دو دینامیسم را در آن مشاهده کنیم: یکی دینامیسم‌‌های تضادهای درون این جامعه، یعنی دینامیسم‌های مبارزه‌ی طبقاتی یا دینامیسم رویارویی‌های بزرگ اجتماعی و دیگر دینامیسم سیاسی، یعنی حضور یک پیشگام یعنی یک طبقه، حزب، ایدئولوژی سیاسی خلاصه نیروی پیشتازی که همه‌ی ملت را به دنبال خود می‌کشد. آنچه در ایران روی می دهد، نمی‌توان هیچ‌یک از این دو دینامیسم را که برای ما نشانه‌های بارز و علامت‌های روشن پدیده‌های انقلابی اند، تشخیص داد.

همچنین می‌گوید: انقلاب به انگیزه اقتصادی صورت نگرفته است چرا که رژیم شاه مشکلات اقتصادی به آن بزرگی نداشت که ملت ایران آنگونه یک‌پارچه علیه آن قیام کنند. او بر نقش برجسته‌ی مذهب تشیع و روحانیت در مقابله با سلطه‌ی بیگانگان به ویژه بر شخصیت امام خمینی(ره) تأکید دارد.

فوکو انقلاب ایران را انقلابی فرا مدرن می‌داند که در آن مردم به دنبال ایجاد تغییر در خویشتن خویش و در حیات سیاسی و اجتماعی خویش هستند و رستگاری فردی و جمعی خود را در اسلام یافته‌اند.

میشل فوکو از انقلاب ایران به‌عنوان یکی از پارادوکس‌های بی شمار یاد می‌کند (از یک طرف مذهب وازطرف دیگر جامعه مترقی و تمدن).

فوکو به‌دنبال چرایی این انقلاب علیرغم برجسته نبودن مشکلات اقتصادی رژیم شاه می‌باشد و به صراحت می گوید: «چرا مردم ایران قیام کردند و گفتند: دیگر این وضع را نمی‌خواهیم و باید کارکنان فاسد را تغییر دهیم و به ویژه باید خودمان را تغییر دهیم؟ وی در پاسخ می‌گوید من فکر می‌کنم که درهمین جا است که اسلام ایفای نقش می‌کند و مذهب برای آنان نوید وتضمین وسیله‌ای برای تغییر ریشه‌ای ذهنیت‌شان است. وقتی می‌گوییم که آنان از طریق اسلام در جستجوی تغییری در ذهنیت خویش‌اند، این گفته کاملاً سازگار است با این واقعیت که روش سنتی اسلامی از پیش حضور داشته و به آنان هویت می‌داده است دراین شیوه که آنان مذهب اسلام را به منزله‌ی نیروی انقلابی می دانند که چیزی غیر از اراده به اطاعتی وفادارانه‌تر از قانون شرع تلقی می‌نمایند، یعنی: اراده به تغییر کل هستی‌شان با بازگشت به تجربه‌ی معنوی که فکر میکنند در قلب اسلام شیعه پیدا می‌کنند. پس باید گفت که اسلام در آن سال 1987 افیون توده‌ها نبوده است، دقیقاً از آن رو که روح یک جهان بی روح بوده است.

واژگان کلیدی: تاریخ نگاری   انقلاب اسلامی   میشل فوکو    مذهب  سیاست

 

تاریخ­نگاری جنبش اسلامی دانشجویی

· محمد طاهری خسروشاهی

 نویسنده و پژوهشگر-دانشگاه تبریز

  برای مطالعه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران،  شایسته است در کنار دو کانون مهم و تاثی گذار  مسجد و بازار، نقش دانشگاه به­طور ویژه و دقیق بررسی شود.

علی­رغم اهمیت موضوع بسیار مهم «تاریخ­نگاری جنبش اسلامی دانشجویی» تاکنون آثار محدودی در این زمینه تألیف و تدوین شده و بدین سان جنبش دانشجویی در حوزه­ی تاریخ­نگاری مورد کم­توجهی مورخان قرار گرفته است.

در این مقاله، به سه اثر ذیل تأکیده شده است:

الف) درآمدی بر جنبش دانشجویی، عمادالدین باقی، 1376

ب) جنبش دانشجویی در ایران

ج ) جنبش دانشجویی تبریز، رحیم نیکبخت، 1381

تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق: رویکردها و روش­ها

محمد درودیان

بررسی و شناخت«تاریخ‌نگاری» هر واقعه تاریخی، براساس این فرض امکان­پذیر است که میان «واقعه» و «نگرش» به آن، تفکیک و جداسازی صورت پذیرد. البته این توضیح  به معنای نادیده گرفتن نسبت موجود میان واقعه و نگرش به واقعه نیست، ولی شناسایی نگرش­های موجود به واقعه به منزله معرفت باواسطه درباره واقعه است و به معنای شناخت مستقیم واقعه نیست. به عبارت دیگر بررسی تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق به معنای شناخت واقعه جنگ نیست، بلکه نظام اندیشه­ای و روش­های موجود در ادراک و فهم از واقعه جنگ مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

برپایه این ملاحظه هم­اکنون سه رویکرد یا نگرش کلی:

1 ـ رویکرد تاریخی  ـ نظامی

2 ـ رویکرد فرهنگی  ـ معنوی

3 ـ رویکرد سیاسی  ـ انتقادی

 به واقعه جنگ ایران و عراق شکل گرفته و گفتمان موجود درباره جنگ و تولید مفاهیم و ادبیات آن، همراه با روایت سه‌گانه فوق از رخدادهای جنگ، در همین چارچوب انجام می­شود. بدیهی است شناخت تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق، مستلزم نقد و بررسی رویکردها و روش­های سه‌گانه درباره این واقعه است.


تاریخ‌نگاری و تاریخ­نگری در تاریخ شفاهی انقلاب

ابوالفضل حسن آبادی

سرپرست گروه اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی

انقلاب‌ها موجد تحولات فراوان در تمامی سطوح سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و اثرات آن معمولاً تا ده‌ها سال بعد از رخداد، مولفه‌های مؤثر بر ساختارهای آن کشور را تحت تاثیر خود قرار می دهند خصوصاً در انقلاب‌هایی که ماهیت ایدئولوژیک دارند این مساله نمود عینی بسیار بیشتری داشته و اثرگذاری آن پایدارتر است و جمع‌آوری، نگهداری و ساماندهی اطلاعات شفاهی و مکتوب این موضوع، مورد اهتمام و توجه دست اندرکاران می باشد. در این مقاله ابتدا به تاریخ شفاهی  انقلاب پرداخته می‌شود و بررسی خواهد شدکه این موضوع تا چه میزان می‌تواند جایگاه سنجی و ارزیابی گردد و تا چه اندازه حدود و ثغور آن به درستی مورد مداقه قرار گرفته است. در ادامه به بحث مهم نگرش و روش‌مندی در نگاه به تاریخ شفاهی انقلاب و استفاده‌ی صحیح از تاریخ شفاهی به عنوان ابزار کاربردی این موضوع پرداخته شده و حتی الامکان سعی می‌گردد تا آسیب‌شناسی صحیحی از نوع نگاه و دیدگاه‌های به کار رفته در ثبت و ضبط آنچه مرتبط به تاریخ شفاهی انقلاب می باشد ارائه گردد.

واژگان کلیدی: تاریخ‌نگاری ـ تاریخ نگری ـ  تاریخ شفاهی انقلاب ـ آسیب شناسی

تاریخ‌نگريِ تاریخ‌ساز

حمید بصیرت‌منش

این مقاله در صدد است دیدگاه‌های رهبر کبیر انقلاب اسلامی را درباره «تاریخ» به طور موجز و مختصر مورد ارزیابی قرار دهد. برخی مباحث نظری پیرامون دانش تاریخ و نیز دیدگاه‌های امام خمینی درباره حوادث و رویدادهای تاریخی، در این مقاله مرور خواهند شد.

این مقاله شامل این مباحث است:

1 ـ اهمیت موضوع

2 ـ دیدگاه‌های امام خمینی در خصوص مباحث نظری تاریخ

3 ـ نگرش امام خمینی به تاریخ انبیا و تاریخ صدر اسلام

4 ـ نگرش امام خمینی به تاریخ معاصر ایران و جهان

5 ـ مطالعات تاریخی امام خمینی

6 ـ رهنمودهای امام خمینی در خصوص تاریخ‌نگاری و مطالعات تاریخی

 

تاریخ و تاریخ­نگری در اندیشه امام خمینی (ره)

نادر پروین

کارشناس ارشد و مدرس تاریخ

علم تاریخ در اندیشه امام خمینی (ره) از جایگاه بلند مرتبه­ای برخوردار بود و ایشان علیرغم اشتغالات به فقه، اصول، فلسفه، عرفان و غیره به دانش تاریخ و فلسفه حاکم بر آن به خوبی اشراف داشتند. به طوری که میزان پرداختن امام به تاریخ و داشتن بینش عمیق تاریخی و ابعاد مختلف آن به گونه­ای است که می­توان ادعا کرد بنیاد بینش سیاسی آن حضرت به طور گسترده در همین اندیشه تاریخ­پژوهی، استوار گردیده است.

اشراف بر مهم­ترین برهه­ها و دوره­های تاریخی؛ تاریخ اسلام، ایران باستان، ایران دوره میانه و به خصوص دوره معاصر و احاطه بر زوایای مختلف آن، اشراف بر تاریخ سیاسی و دینی تاریخ سایر دول، شناخت مبانی اصول فرقه­ها و جنبش­های مذهبی در ایران و جهان در دوره­های مختلف تاریخی، اعتقاد به صیرورت و نظام‌مند بودن تاریخ و شناخت نظامات، قوانین و سنت­های حاکم بر تاریخ، تأکید بر جنبه ظالم ستیز مذهب تشیع در حرکت تاریخ به نفع و کمک مستضعفان، عمل­گرا و تاریخ­ساز بودن اندیشه امام تاریخ‌نگاری تحلیلی، تعلیلی و تطبیقی مبتنی بر شواهد و اسناد، توجه به اسوه­ها و تبیین سیره­ها، حرکت آفرین دانستن تاریخ، افشای کج فهمی­ها، دروغ­پردازی­ها، غرض­مندی­ها، غلط­نویسی­ها و خیانت­ها، انتقاد از مورخین درباری و ستاینده سلاطین، و در نهایت آینده­نگری در مسیر جوامع، مکاتب و سلاطین انحرافی (پیش­بینی فروپاشی کمونیسم و نابودی صدام) مهم­ترین مؤلفه­هایی هستند که ثابت می­کند امام خمینی به علم تاریخ و تاریخ‌نگاری و فلسفه­ی حاکم بر آن احاطه داشته و به اندیشه­های مختلف تاریخ­نگری وقوف کامل داشته­اند.

واژگان کلیدی: امام خمینی (ره)، تاریخ، تاریخ­نگری، تاریخ معاصر.

 

تحلیلی بر نقش دیوارنوشته‌ها در تکوین تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

شیدا صابری

اگر نگارش و تبیین رویدادهای تاریخی در برشی از زمان به عنوان مفهومی از تاریخ‌نگاری تعریف شود، این مفهوم در هر مقطع زمانی و مکانی از تاریخ نشانگر جریان مهمی از مجموعه آثاری خواهد بود که بیش از آنکه به واقعه و یا رخدادی تاریخی بپردازد بیانگر روش شناسی و تاریخ‌نگری دوره‌ای خاص از زمان است.

در تبیین تاریخی رخدادهای مهم و مؤثر ایران، انقلاب اسلامی از جمله وقایعی است که نگارش و نگرش تاریخی ویژه‌ی خود را به همراه داشته است؛ انقلابی که ابزار و راهکارهای مبارزه‌اش مجموعه‌ای از تاریخ مکتوب و شفاهی را بازتولید کرده است که نوعی رویکرد تازه در تاریخ‌نگاری محسوب می‌شود.

تاریخ‌نگاری ایران از منظر ادبی دوران پر فراز و نشیبی را در راستای تحولات سیاسی پیموده است. از اینرو تلاقی ادبیات و تاریخ که به عنوان عامل مؤثر در شکل گیری سبک‌های تاریخ‌نگاری بوده در نقطه‌ای چون انقلاب اسلامی، شیوه و روش‌های متفاوتی را پیش رو داشته که هرکدام در تکمیل و تکوین تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی قابل تأمل‌اند. از این‌رو پژوهش پیش رو سعی دارد به نقد و تحلیل یکی از آثار بر جای مانده از دوره‌ی انقلاب اسلامی بپردازد که جدای از آن‌که در تبیین انقلاب اسلامی از بُعدی سیاسی قابل بررسی است، از منظر اجتماعی و نوع نگرش مردمی نسبت به رویدادی چون انقلاب اسلامی، اشخاص، گروه‌ها و اهداف آنان نیز مورد توجه است.

با این هدف این مقاله به بررسی منبعی شفاهی  ـ که به نوعی مکمل تاریخ‌نگاری دوره‌ی معاصر ایران محسوب می شود  ـ یعنی نوشته‌های دیواری می پردازد تا تاریخ‌نگری را از جنبه‌ی کلی نگری رها ساخته و با توجه به جزئی مهم از منابع تاریخ انقلاب اسلامی یعنی دیوارنوشته‌ها که حاوی شعارهای انقلاب هستند، تنوع نگرش و ایده‌ها و تولیدکنندگان آن‌ها را در انقلاب اسلامی مورد توجه قرار دهد.

واژگان کلیدی: دیوارنوشته، تاریخ‌نگاری، انقلاب اسلامی

 

تحلیلی جامعه شناختی بر تاریخ‌نگاری شفاهی انقلاب اسلامی ایران

 

جمشید دژم خوی

این مقاله سعی دارد ضرورت تاریخ شفاهی را در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی ایران با توجه به سه تهدید عمده­ای که متوجه اصالت آن است، مورد بررسی قرار دهد. افسانه شدن تدریجی وقایع، پیچیدگی‌های تحلیل و تفسیر انقلاب اسلامی و برخورد منافع گروه‌های سیاسی دخیل در انقلاب اسلامی از مهم­ترین تهدیداتی است که این مقاله به بررسی آن‌ها پرداخته و در نهایت ضرورت توجه بیشتر به تاریخ شفاهی را یاد آور شده است.

تاریخ شفاهی بخش مهمی از تاریخ ملل است. تاریخ شفاهی گاه در قالب افسانه‌های شیرین و اسطوره‌های ماندگار از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و گاه بخشی اساسی و مستند از تاریخ وقایعی است که با روش‌های علمی و تحلیلی در چهارچوب پیکره واحدی بنام «تاریخ» ترکیب‌بندی می‌شود. قدر مسلم اگر تاریخ شفاهی یک ملت، مستند و ثبت نشده باشد، به مرور زمان، حوادث و رویدادها حکم افسانه و شخصیت‌های تاریخ‌ساز، حکم اساطیر دست نیافتنی پیدا می‌کنند. انقلاب اسلامی ایران یکی از پیچیده‌ترین حوادثی است که جامعه‌شناسان انقلاب در تحلیل و بررسی آن در قالب مکاتب و نحله‌های فکری خود درمانده‌اند.

تدا اسکاچپل استاد جامعه شناسی انقلاب در دانشگاه هاروارد آمریکا فعال‌ترین فرد برای تحلیل جامعه شناختی انقلاب اسلامی ایران بود. او با تئوری معروف ساختارگرایی خود نتوانست انقلاب اسلامی ایران را تحلیل و کالبدشکافی کند و در نهایت با طرح تئوری «دولت تحصیل‌دار»، ریشه‌های انقلاب اسلامی را در ضعف‌های ساختاری و مادی نظام اداری رژیم پهلوی جستجو کرد. اما هم خانم پل و هم کسان دیگری که سعی در تحلیل و موشکافی انقلاب اسلامی ایران را داشتند، عامل دیانت، ایدئولوژی و نوع نگاه رهبران این نهضت را به قدرت و سیاست نادیده می‌گرفتند.

اصالت، صراحت و صداقت تاریخ انقلاب اسلامی ایران را عامل سوم دیگری هم تهدید می کند. این عامل بر می گردد به ترکیب انقلابیون، رهبران و گروه‌های سیاسی _ انقلابی در طول 30 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. جامعه‌شناسان شاخه انقلاب، کلا ترکیب انقلابیون را در سه دوره تحلیل می‌کنند :

1ـ انقلابیون دوره خیزش (اقلیتی از جان گذشته که سعی در همراه کردن اکثریت دارند.)

 انقلابیون دوره جوشش (اقلیتی رو به تزاید که اکثریت جامعه را با خود همراه کرده‌اند.)

 انقلابیون دوره پیروزی و پس از آن (ترکیبی از گروه‌ها و انقلابیونی که عامل «رقابت بر سر کسب قدرت»، رفتارها و ارتباطات آن‌ها را وارد مرحله جدیدی کرده است.)

انقلابیون دوره پیروزی خود سه دسته اند :

 کسانی که تجربه حکومتی و سیاسی چندانی ندارند، اما سرمایه عمر و زندگی خود را صرف پیروزی انقلاب کرده اند. بخشی از این گروه در ترکیب حاکمیت قرار می گیرند و بخشی دیگر منزوی می شوند. کسانی که در ترکیب حاکمیت قرار دارند، همچنان آرمانگرایانه و اصولگرایانه رفتار می کنند.

2ـ کسانی که در سیاست و رقابت بر سر قدرت اصطلاحا حرفه ای‌ترند و از ابزار تبلیغات، فشار و در صورت نیاز از ابزار خشونت برای کسب قدرت استفاده می کنند. این گروه موقتا در موقعیت‌هایی از حاکمیت قرار می گیرند، اما به مرور عرصه را برای گروه سوم خالی می کنند.

3ـ گروه سوم کسانی هستند که به فاصله نسبتا زیادی از بروز انقلاب وارد گود حاکمیت می شوند و در این فاصله سه ویژگی مهم را برای خود ایجاد کرده اند :

ـ حفظ آرمانگرایی و انقلابی‌گری همراه با پذیرش اقتضائات و هزینه‌های دموکراسی و سیاست

ـ توجه بیشتر به معادلات بین المللی در اداره کشور

ـ گرایش به اصلاح و تعدیل

رفتارها، موضع گیری‌ها و تصمیمات انقلابیون هر سه دسته، فصول مختلف تاریخ انقلاب اسلامی را تشکیل می دهند. هر کدام از این گروه‌ها، مایلند تاریخ انقلاب اسلامی ایران آنگونه نگاشته شود که خدمات آن‌ها برجسته و نقاط ضعف و خطاهای آن‌ها در آن نادیده انگاشته شود. این ویژگی در تمامی انقلاب‌ها مشترک است. بنابراین بهترین راهکار ممکن برای حفظ اصالت در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی ایران، مراجعه به کسانی است که انقلاب را از منظر رقابت بر سر کسب قدرت (با هر انگیزه ای اعم از خدمت و...) نگاه نمی کنند. کسانی که نقش اصلی در دوران خیزش، جوشش و پیروزی داشته اند و در همان سال‌های اولیه پس از انقلاب، از گردونه قدرت سیاسی خارج شده اند. البته بخشی از این قبیل افراد همچنان در بدنه حاکمیت هستند و بعنوان دیده بانان اصالت و آرمآن‌های انقلاب اسلامی شناخته می شوند.

تاریخ انقلاب اسلامی، نیازمند ثبت تاریخ شفاهی از زبان چنین کسانی است و قدر مسلم ترکیب اصلی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی را همین تاریخ شفاهی تشکیل می دهد که به اصالت دوران خیزش و جوشش و پیروزی نزدیک‌تر است. این حرکت ضروری، چندی است بصورت خودجوش از سوی برخی محققان در کشور انجام می شود و همان اقدامات محدود، خود ثمرات ارزشمندی به دنبال داشته است. بدیهی است با سرمایه گذاری بیشتر و اهتمام به تاریخ شفاهی، تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی ایران وارد عرصه ای می شود که در آن تاریخ انقلاب اسلامی از هر گونه شائبه اغراض سیاسی و حزبی و گروهی مبرا و به دور خواهد بود.

تظلم نامه‌ها؛ اسنادی از تاریخ پهلوی‌ها

       فاطمه شیرالی و سیده لیلی عظیمی

کارشناسان اداره اسناد و بایگانی راکد قوه قضاییه

بایگانی‌های راکد قوه قضائیه از جمله مراکزی به شمار می روند که به واسطه‌ی ماهیت اداری و سازمانی، موظف به نگهداری میلیون‌ها برگ سند و پرونده‌ی قضایی بوده که گاه این اسناد از ارزش استنادی بالایی برخوردارند.

از مواردی که می‌توان بر اساس اسناد موجود در دستگاه قضایی و در ارتباط با تاریخ انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار داد، مفاسد مالی خاندان پهلوی است. سرازیر شدن سیل تظلم نامه‌ها به مراجعی نظیر وزارت دربار و دادگستری در سال 57  ـ به دنبال اوج‌گیری اعتراضات مردمی ـ بیانگر گستردگی ستمی است که از سوی خاندان هزار فامیل بر توده مردم روا داشته شده است. این نامه‌ها حاوی نکات ارزنده‌ای در خصوص فساد گسترده‌ی مالی خواهران، برادران و وابستگان شاه، سوء استفاده‌ی آن‌ها از قدرت، تصاحب اموال و املاک مرغوب کشاورزان و همچنین ناکارآمدی و فساد دستگاه قضایی است. هر چند سرانجام رسیدگی به این تظلم نامه‌ها روشن نیست و بسیاری از آن‌ها به دست بایگانی سپرده شده‌اند، اما نگهداری این نامه‌ها، بسترهایی بکر و منابعی سرشار از اطلاعات ارزنده برای پژوهش محققان تاریخ انقلاب اسلامی در بایگانی‌های راکد قوه قضائیه فراهم آورده است.

جریان شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

طه علی­نژاد

دانشجوی کارشناسی علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور سقز

جهان ادعا می کند که از پویایی حرکت اسلامی غافلگیر شده است. منطق انقلاب اسلامی بی‌‌تردید شکل جدیدی از حکمت، عدالت، عقلانیت، آزادی و معنویت را ترویج می کند. هیچ کدام از آرمآن‌هایی که گفته شد در منطق انقلاب اسلامی، آنچه که در اتوپیام‌های مدرنیته غرب گفته می شود شباهت ندارد. برای توجیه و تحقیق پدیده انقلاب تئوری‌های کلی وکلانی وجود دارد که از مصادیق انقلاب در غرب استنتاج کرده اند. چون انقلاب ایران مبتنی بر یک مکتب دینی والهی است این نظریه‌ها نمی تواند انقلاب اسلامی را تبیین نمایند زیرا انقلاب‌های معروف جهان که این تئوری‌ها در مورد آن‌ها ساخته شده است یا منادی جدائی دین از دولت یا خواهان تقابل دولت با دین بوده اند. در حالیکه مهم‌ترین آموزه انقلاب اسلامی ایران تلفیق مجدد دین ودولت بوده است. و با سقوط نظام شاهنشاهی و استقرار یک دولت دینی همراه با مشارکت وسیع مردم، بهم خوردن تعادل قوا در منطقه حساس خلیج فارس و خاورمیانه با به چالش کشیدن ابرقدرت‌های غرب وشرق از نکات مهم این انقلاب هستند.

واژگان کلیدی: انقلاب. غرب شناسی. اسلام شناسی. تاریخ نگاری. انقلاب اسلامی. مشروطیت. تاریخ معاصر.

حسن آیت و تاریخ‌نگاری ایران معاصر

زهرا رحیمی کرمی

دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ انقلاب اسلامی  

از جمله افرادی که در زمینه تاریخ معاصر ایران کتب و مقالات متعددی تألیف کرده، حسن آین است. آثار وی که بیشتر حوادث مربوط به اواخر دهه 20 و اوایل دهه 30، از جمله ملی شدن صنعت نفت و روی کارآمدن دولت مصدق را دربر دارد، حاوی نکات تاریخی فراوانی است. ارزش آثار او تا جایی که مربوط به روند جریآن‌های تاریخی می­شود قابل کتمان نیست، اما در مواردی انتقادی نیز برانگیخته است. به زعم منتقدین آثار آیت، وی ضمن عدم رعایت بی­طرفی در تاریخ‌نگاری و دیدگاه توطئه پندارانه در پرداختن به حوادث تاریخی، با حمایت از گروه­های خاصی از کنش­گران تاریخ معاصر ایران، از نقش نیرو­های داخلی در روند جریآن‌ها، با طرح نظریه توطئه کاسته است.

پژوهش حاضر نقدی اجمالی بر تاریخ‌نگاری آیت و آثار وی زمینه حوادث اخیر ایران معاصر است.

واژگان کلیدی: حسن آیت، تاریخ‌نگاری، انقلاب اسلامی

روند تاریخی تکوینی و شکل­گیری نظریه ولایت فقیه

از محقق کرکی تا امام خمینی

اکرم گلی

دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ

حضور علما در عرصه سیاست و شکل­گیری نظریه ولایت فقیه و نقشی که این نظریه در عرصه حکومت­ها و تحولات تاریخی داشته است، به عنوان یکی از عوامل مؤثر در روند انقلاب اسلامی به شمار می­رود.

حوزه زمانی که این مقاله را در برمی­گیرد از روی کارآمدن اولین حکومت شیعی مذهب یعنی صفویان تا انقلاب اسلامی را در برمی­گیرد. این مقاله قصد تحلیل محتوایی نظریه ولایت فقیه را ندارد و صرفاً روند تاریخی آن را بررسی خواهد کرد.

بنیان نظریه ولایت فقیه از دوران صفویه با محقق کرکی آغاز و پس از طی دوران افشاریه و زندیه  ـ که در دوران این دو سلسله به دلیل رویکردهای شاهان، تحول خاصی رخ نداده است  ـ از دوران قاجاریه و پس از آن در دوره مشروطه وارد مرحله جدید خود شد.

با شکل­گیری جنبش مشروطه، جریآن‌ها و مواضع مختلفی در ارتباط با این نظریه به وجود آمد. و پس از طی چند دهه، در دوران پهلوی و شکل­گیری مبارزات ضد رژیم با حضور امام خمینی (ره) به حوزه عملی خود نزدیک گردید و مبنای تشکیل حکومت جمهوری اسلامی گردید.

سازوکارهای نقد در تاریخ شفاهی

دکتر مرتضی نورائی

عضوهیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

تاریخ شفاهی از جمله متونی است که نقد آن، اسباب صحت و دقت در مرا حل مختلف آن را فراهم می آورد و نتیجه را مطمئن‌تر می سازد. در درجة نخست باید گفت تولید متن در تاریخ شفاهی مرحله ای است، و در صورت انجام نقد مرحله ای می توان از نفوذآلودگی‌ها در هر مرحله به قسمت بعد جلوگیری کرد. افزون براین باید دانست جغرافیای تاریخ شفاهی تنها  برآورندة بخشی از انتظارات برای گذشته نمائی است. بنابراین از این شیوه‌ی تاریخ‌نگاری نباید انتطار بیشتری داشت. آنچه می تواند جغرافیای تولید و آنگاه نقد را در این زمینه عینی نماید، این است که فلسفه‌ی تاریخ شفاهی بیش از هر چیز بر محوریت رمز گشایی حول وحوش وقایع تکیه دارد. از اینرو اساساً بازسازی وقایع گذشته کار این روش نیست. بلکه در این شیوه از یک سو تاکید بر آشکار سازی خواست‌ها وآرزوها، و از سوی دیگر ارزیابی‌ها و در مجموع تبین احساسات عمومی و پیرامونی وقایع است. بدینصورت سازوکار نقد در تاریخ شفاهی در یک چرخش محوری می تواند از جمله حول محورهای زیر باشد:

-                     متغیرهای موجود در پروژه تا چه میزان به طرح پرسش‌های آزاد کمک کرده اند؟

-                     سهم مصاحبه کننده در مهندسی پروسه‌ی تحقیق چگونه است؟

-                     متن تولیدی در همسوئی با متون کتبی  چگونه ارزیابی می شود؟

-                     متن تولید شده تا چه میزانی می‌تواند در رمز گشایی وقایع گذشته موثر است؟   

این مقاله با تحلیل خطوط بالا، سعی در تعریف وتالیف راه کارهای اساسی در حیطة تاریخ شفاهی دارد.

سفرنامه بافت تالیف شهید آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی

  دکتر صمد اسماعیل زاده

ایت الله شهید قاضی طباطبایی از جمله شاگردان برجسته حضرت امام خمینی بودند که رهبری انقلاب در آذربایجان را بر عهده داشتند. آشنایی و ارتباط وی با رهبر کبیر انقلاب به ایام تحصیل وی در حوزه علمیه قم در دهه 30 باز می گردد.در جریان مبارزات اسلامی آیت الله قاضی با رها دستگیر، زندانی، وتبعید شده است؛ به طوری که بعد از حضرت امام اولین شخصی و آخرین کسی که از ایران تبعید شد ایشان بودنند

  در یکی از تبعید‌ها که به بافت کرمان نفی بلد شده بود دور از چشم ماموران شروع به نگارش سفرنامه ای نمود. ای سفر نامه به جهت مطالب آن وحضور نویسنده آن در صحنه حوادث از اهمیت بسیاری برخوردار است. مبارزات علمای آذربایجان در تاریخ معاصر ایران،مبارزات علما با رژیم رضا خان،شروع نهضت اسلامی در آذر بایجان و مخالفان نهضت  و مطلب متعددو متنوع دیکر این سفرنامه مفصل را تشکیل میدهد. آیت الله قاضی بر اساس الکلام یجروالکلام منبع باارزشی برای تحقیق و پژوهش در تاریخ انقلاب اسلامی به ویژه حلقه‌های مفقوده از خود به یادگار نهاده است.

شاهدان زنده تاریخ معاصر

سعیده فروغ­مند

عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر

دسته­ای از منابع تاریخی که برخی آن را «مسموعات و مشاهدات» نامیده­اند تحت عنوان تاریخ شفاهی یاد می­گردد. در حال حاضر با توجه به اهیمت از دست رفتن این اطلاعات که در ذهن و خاطره افراد به یاد مانده است، تلاش­های گسترده­ای صورت می­گیرد و محافل علمی و پژوهشی وسیعی در راستای جمع­آوری اطلاعات در این مسیر تشکیل می­گردد.

در واقع این مدارک اطلاعات شفاهی هستند که سالیان گذشته فراهم گردیده است و هم اکنون امکان دسترسی به آن‌ها را می­توان داشت. پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی، از تاریخ شفاهی به عنوان ارائه تصویری زنده براساس تجربیات مستقیم و غیر مستقیم افراد مؤثر در انقلاب و به منزله­ی نوعی از منابع اولیه و اصلی در بسط و گسترش دانش تاریخی این دوره استفاده می­کنند تا در افزایش فهم علاقه­مندان به وقایع و حوادث این دوره کمک کنند زیرا این اطلاعات در منابع مکتوب مندرج نیست و در هیچ جایی نیز منظور نشده است. اگر هم از خاطرات و شاهدان افراد غفلت شود به تدریخ این بخش مهم از تاریخ انقلاب اسلامی از بین خواهد رفت.

بدین ترتیب ضبط و ثبت اطلاعات این شاهدان زنده، همان کاری است که بسیاری از محققان جوان بایستی در دستور کار خویش قرار دهند و پس از جمع­­آوری آن‌ها به تحلیل و نقادی و سپس به تدوین و تبیین آن‌ها بپردازند. از این­رو این مقاله در پی واکاوی این مسئله است که آیا تاریخ شفاهی چنانچه با استانداردهای صحیح و قابل قبول و به گونه­ای فعال عمل کند می­تواند کارکرد مفید در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی داشته باشد؟

صدای پای دگرگونی

فراز و فرود سلطنت پهلوی در ایران از نگاه گزارش‌های محرمانه سفرای لندن از گزارش‌های تحلیلی و گفتگوهای خصوصی با مقامات ارشد ایرانی

 1973 ـ 1978 (1352 تا 1357 شمسی)

دکتر سیدمجید تفرشی

وجود بیش از سه میلیون برگ سند مستقیما مربوط به ایران در آرشیو ملی بریتانیا، که بخش اعظم آن به سده‌های 19 و 20 میلادی مربوط است، موجب شده تا، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی، این مجموعه به منبعی مهم و غیر قابل انکار در بررسی جنبه‌های مختلف تاریخ نگاری ایران معاصر تبدیل شود.

در بررسی‌های تاریخی سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ایران ـ عمدتا از 1352 تا 1357 شمسی (1973 تا 1979 میلادی)  ـ اسناد آرشیوی بریتانیا از اهمیت خاصی در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخوردارند که تقریبا شامل 80 هزار برگ می‌شود.

موضوع مورد نظر نگارنده در بررسی این اسناد، بررسی مواضع و دیدگاه‌های سفرای بریتانیا (سر پیتر رمزباتوم و سر آنتونی پارسونز) در خلال گزارش‌های محرمانه تحلیلی آنان از تحولات ایران و همچنین گزارش‌های آنان از دیدارهای خصوصیشان با مقامات ارشد ایرانی به خصوص محمد رضا شاه و نخست وزیران او در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی است.

این گزارش‌ها ضمن آن که تصویری نسبتا روشن‌تر از دیگر اسناد مشابه از شرایط یک جامعه‌ی آبستن حوادث و دگرگونی را نشان می دهد، به وضوح بیان می کند که انقلاب ایران نیز همانند دیگر تحولات بزرگ جهانی امری یک شبه و بدون ریشه، پیشینه و مقدمات نبوده و توهماتی که منجر به نتیجه گیری درباره ناگهانی بودن یا غیرقابل تحلیل منطقی بودن سرنگونی سلطنت و بروز انقلاب را فاقد ارزش و پایه نشان می دهد.

در این بررسی تاریخی این موضوعات، صرفا بر اساس گزارش‌های سفرای بریتانیا در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی، مورد بررسی قرار خواهند گرفت:

1.  طرح مقدماتی بحث: اهمیت کاربردی اسناد آرشیوی بریتانیا در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی

2.  ایران در سال‌های قبل از 1973، افزایش ناگهانی بهای جهانی نفت و تحولات ناگهانی اجتماعی و اقتصادی ایران در پرتو رویدادهای بین المللی

3.  تغییر تدریجی رویکرد حکومت پهلوی در سال‌های 1973 تا 1977 نسبت به مشارکت عمومی و مسایل داخلی و تجربه تاسیس حزب رستاخیز

4.  دگردیسی تدریجی و فراز و فرود شخصیت، دیدگاه‌ها و اقتدار محمد رضا شاه در سال‌های منتهی به انقلاب

5.  تحولات جامعه سنتی و دینی ایران و غفلت نسبی مقامات ایرانی و دیپلمات‌های غربی از اهمیت روزافزون آن به ویژه در پرتو رهبری امام خمینی

6.  رابطه دوگانه شاه و غرب: شکل گیری یک تعامل پارادوکسیکال. ادعای دل کندن و ناامیدی قدرت‌های غربی از ادامه سلطنت شاه: افسانه یا واقعیت

7.  نتیجه گیری و تحلیل نهایی و بررسی انتقادی اجمالی پایانی جنبه‌های مختلف اسناد آرشیوی بریتانیا در جهت نگارش تاریخ انقلاب اسلامی ایران

طرح­واره روش­شناسی و تاریخ­پژوهی انقلاب اسلامی

علیرضا کمری

 

 

 

 

 

 

 

 


 

فرصت‌ها در تاریخ‌نگاری شفاهی انقلاب اسلامی

محسن کاظمی

با گذشت سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت آن فراهم رسیده است تا به بازکاوی و بازیابی این واقعه بپردازیم. اکنون ضرورت باز‌شناخت اهداف، ریشه‌ها و عوامل موجده انقلاب برای صاحب‌نظران اندیشمندان، پژوهشگران و مورخان محرز است. تا در پرتو بررسی و تتبع عمیق در ابعاد مختلف این پدیده کم‌نظیر و بازخوردهای آن، نسبت تحقق اهداف  مورد سنجش قرار گیرد.

در طول سه دهه پس از پیروزی و در موارد محدودی قبل از پیروزی، قلم‌هایی برای نگارش تاریخ حوادث و وقایع مربوط به کار افتادند.در همین مدت فارغ از تاریخ‌نگاری‌های تحلیلی، توصیفی و نقلی مکتوب، نحله‌ای از تاریخ‌نگاری در خارج و در داخل کشور جریان گرفت که از آن به تاریخ شفاهی یاد می‌شود.

برخی افراد مبارز و فعال در گروه‌ها و دستجات سیاسی به شکل فردی و گروهی در قالب سازمانی و باذوق فردی در طول این سه دهه اقدام به ضبط و ثبت خاطرات خویش از روند انقلاب، مبارزه، فعالیت گروهی و سازمانی، زندان، مهاجرت، تبعید و... نموده‌اند، از آنجا که این سبک تاریخ‌نگاری (تاریخ شفاهی) در سال‌های اخیر با اقبال زیادی مواجه بوده است، انتظار است که در سال‌های آتی اوج بگیرد.

لذا این مقاله درصدد است به بررسی انواع و اقسام این خاطرات و جریآن‌های سیاسی مرتبط با آن اهداف و بازخورد آثار ایشان بپردازد.

در این نوشتار؛ به صورت کلی خاطرات، به لحاظ وابستگی سیاسی در چهار طیف مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 ـ خاطرات مبارزه با گرایش مذهبی؛ روحانیون و رهبران و اعضای فعال در سازمآن‌ها و گروه‌های اسلامی

 ـ  خاطرات مبارزان و فعالان سیاسی با گرایش ملی به مانند نهضت آزادی

 ـ خاطرات مبارزان و فعالان  با گرایش مارکسیستی؛ چریک‌های فدایی خلق، حزب توده، سازمان انقلابی حزب توده و...

 ـ خاطرات مبارزان و فعالان سیاسی مستقل.

همچنین در این مقاله سعی خواهد شد سبک، اسلوب و رویه خاطره‌نگاری‌های شفاهی به اجمال مورد بررسی قرار گیرد.

واژ‌­گان کلیدی: انقلاب، مبارزه، گروه، سازمان انجمن، عضو، سمپاتی، گرایش، خاطره، تاریخ‌شفاهی، مصاحبه، فعالیت، زندان، رژیم شاه، عوامل رژیم، ساواک، مأمور، مأموریت، عملیات

 

ماهیت و مناسبت‌های تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

دکتر سیدابوالفضل رضوی

انقلاب اسلامی ایران به عنوان واقعه ـ و البته، فرایندی ـ که اذهان عمومی جهانیان را از دو منظر سلبی و ایجابی به خود معطوف کرده و کتب بی­شماری درخصوص آن به رشته تحریر درآمده است، در صورتی می­تواند به نحو ممکن شناخته شود و اسباب پویایی حرکت جامعه را فراهم کند که با رویکرد واقع‌گرایانه و به دور از هرگونه حبّ و بغض مورد مطالعه محققین قرار گیرد. از جمله ویژگی‌های انقلاب اسلامی که تا حد زیادی آن را از سایر انقلاب‌های جهان متمایز می‌کند، وجه دینی آن به جای وجه ایدئولوژیک، و ماهیت مردمی آن در عوض کارکردهای صرف حزبی است. این در حالی است که محققان بعضاً به جای تعمق و غور در مبادی دینی و مردمی انقلاب، تأکید را بر منافع حزبی گذاشته و تحریر سیر تحول حرکت مردمی ایران را نیز بدان طریق دنبال می‌کنند. هرچند تاریخ‌نگاری تابع تلقی مورخین درباره‌ی تاریخ است و بینش و نگرش مورخین در این تلقیات تأثیرگذار است اما باید به خاطر داشت که نه انقلاب متعلق به گروه یا حزب خاصی بوده است و نه تاریخ‌نگاری آن با برداشت‌ها و تفاسیر خاص نمود علمی پیدا می‌کند. تحلیل انتقادی و علمی این حرکت مردمی در طی سه دهه‌ای که از تحقق انقلاب اسلامی می‌گذرد نیازمند متدلوژی و رهیافت‌های متقنی است که ضمن واقع‌گرایی، مفید به وضعیت موجود جامعه بوده و در برنامه‌ریزی‌های کلان نظام تأثیرگذار باشد. آنچه که با عنوان بایست و نبایست‌های تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی در این مقاله بررسی می­شود، سعی در تبیین  این مهم دارد.

واژگان کلیدی: تاریخ، تاریخ‌نگاری، انقلاب اسلامی، تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی

محمدرضا پهلوی و تئوری توطئه در تاریخ‌نگاری

مرجان مهدوی مقدم

دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ انقلاب اسلامی

در مورد انقلاب اسلامی ایران آثار متعدد با رویکردهای متفاوت نگاشته شده است. برخی از این آثار با نگرش توطئه­انگارانه به رشته تحریر درآمده­اند. قاتلین به این نظریه معمولاً چنین می­پندارند که در پشت پرده هر رخدادی در ایران دست قدرت­های بزرگ به ویژه انگلیس، آمریکا، شوروی و وابستگان آنان در کار است.

از جمله معتقدین به این نظریه، محمدرضا پهلوی است که در آثار خود بر این دیدگاه تأکید بسیاری دارد. وی در آثار چهارگانه خود: انقلاب سفید، مأموریت برای وطنم، به سوی تمدن بزرگ و پاسخ به تاریخ تلاش نموده هرگونه مخالفت و اعتراض نسبت به حکومت پهلوی را متأثر از تحریک کشورهای غربی به خصوص آمریکا، انگلیس و شوروی نشان دهد.

این پژوهش به طور اجمالی به بررسی آثار فوق­الذکر که از زاویه تئوری توطئه نگارش یافته­اند، خواهد پرداخت.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، تئوری توطئه، محمدرضا پهلوی

معرفی مرکز اسناد انقلاب اسلامی

مصطفی جوان

کارشناس ارشد تاریخ

مرکز اسناد انقلاب اسلامی به عنوان مؤسسه پژوهشی تاریخ انقلاب اسلامی ایران و به منظور جمع آوری اسناد و مدارک مربوط به نهضت امام خمینی (ره) جهت انجام تحقیقات مستند تاریخی و نگارش تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در سال 1360 فعالیت خود را آغاز نمود. در این راستا تلاش زیادی صورت گرفت تا اسناد موجود مرتبط با تاریخ انقلاب اسلامی جمع آوری شود.  

در سال 1367 حضرت امام خمینی (ره) در نامه ای به حجت الاسلام والمسلمین سید حمید روحانی رییس وقت مرکز، ضمن قدردانی از تلاشهای ایشان و مجموعه همکاران وی، با ابراز عدم رضایت از انتشار تاریخ های غیرواقعی از طرف وابستگان به شرق و غرب، ضمن تشویق به نگارش تاریخی واقعی و مستند، پی گیری جدی تر در خصوص جمع آوری همه اسناد اعم از نوشته، صدا و تصویر را مورد تاکید قرار دادند. بر این اساس و از آن تاریخ عملا مرکز اسناد انقلاب اسلامی به محلی برای جمع آوری و نگهداری کلیه اسناد انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد.

در اینم مقاله، تشکیلات مرکز شامل هیأت امنا، معاونت اطلاع­رسانی، معاونت پژوهشی، معاونت انتشارات و معاونت تاریخ شفاهی معرفی شده است.

معرفی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

مرتضی رسولی‌پور

    مرجان رامی

مراکز و مؤسسات اسنادی داخل کشور با در اختیار داشتن اسناد و مدارک بی‌شمار و چاپ و انتشار آنها در 30 سال گذشته بی‌گمان نقش برجسته‌ای در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی داشته‌اند.

مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نیز در شمار یکی از مهم‌ترین مراکز اسنادی و تحقیقی ایران در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است که از زمان تأسیس در 1365 تاکنون با انتشار بیش از 120 عنوان کتاب و نیز 45 شماره فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران موفق شده ضمن حفظ هویت فرهنگی خویش، زمینة تحقیقات تاریخی را گسترش دهد. آرشیو این مؤسسه با در اختیار داشتن 000/500/2 برگ سند و 000/300  قطعه عکس، غنی‌ترین آرشیو اسناد شخصی و خصوصی دوران قاجاریه و پهلوی است.

معرفی این مؤسسه به پاس ستایش و قدردانی از مجاهدت و مساعی دست‌اندرکاران کوشایی است که اهتمام خود را در جهت حفظ اسناد تاریخی و انتشار آن مصروف داشته‌اند.

معرفی و بررسی منابع سال‌های تبعید امام خمینی(ره)

          اکبرفلاحی

منابع و مآخذ پژوهش پیرامون سال­های تبعید امام خمینی عبارتند از: آثار و تألیفات امام خمینی، مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و کتاب­های خاطرات، اسناد و آثار پژوهشی. از میان آثار امام خمینی باید به کتاب­های تحریرالوسیله، ولایت فقیه و مجموعه­ی صحیفه­ی نور اشاره کرد.

در عرصه­ی تاریخ شفاهی و خاطرات مراکز مختلف به ویژه مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای جمع آوری خاطرات یاران و شاگردان امام خمینی مصاحبه­های ارزشمند و بسیاری انجام گرفته است که از میان آن­ها می‌توان به مصاحبه با آیات و حجج اسلام، سید جعفر کریمی، محمدرضا ناصری، خاتم یزدی، محمد هادی معرفت، سید محمد بجنوردی، مرتضی اشرفی شاهرودی، عباسعلی عمید زنجانی، سید محمود دعایی، علی ستاری، محمدعلی رحمانی اشاره کرد. تعدادی از این مصاحبه‌ها به صورت کتاب چون خاطرات آیت­الله خاتم یزدی و خاطرات حجت الاسلام عمید زنجانی چاپ شده یا در حال چاپ هستند.

هم­چنین باید به سری کتاب‌های پابه­پای آفتاب اشاره کرد که حاوی خاطرات بسیاری از یاران و شاگردان امام پیرامون زندگانی مبارزاتی ایشان است. کتاب همگام با خورشید (خاطرات حجت­الاسلام فردوسی‌پور) و کتاب خاطرات حجت الاسلام محتشمی­پور دو اثر ارزشمند دیگر در این زمینه هستند. منبع دیگر جلد دوم کتاب تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ( امام خمینی در تبعید) تالیف عبدالوهاب فراتی است که تلاش کرده با بهره‌گیری از مصاحبه‌های موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم، به تاریخ شفاهی امام خمینی در نجف بپردازد. علاوه بر این­ها گفت­وگو و مصاحبه‌های چاپ شده برخی یاران امام در نشریات، اطلاعات ارزشمندی در اختیار ما قرار می‌دهند.

در بخش اسناد پرونده‌های امام خمینی و حاج آقا مصطفی موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، که توسط ساواک تهیه گردیده حاوی اطلاعات گسترده‌ای در این زمینه هستند.

از میان آثار پژوهشی نیز باید به جلد دوم کتاب نهضت امام خمینی نوشته­ی سید حمید روحانی اشاره کرد که حاوی اطلاعات گسترده و ارزشمندی درباره­ی زندگانی مبارزاتی امام خمینی در نجف است. بی‌گمان تحقیق پیرامون سال­های تبعید بدون بهره‌گیری از این کتاب ناقص خواهد بود. از دیگر کارهای پژوهشی باید به کتاب سال­های تبعید امام خمینی نوشته­ی اینجانب اشاره کرد.

مقایسه مواضع بخش فارسی رادیو مسکو و بخش فارسی رادیو بی بی سی در قبال رخدادهای انقلاب اسلامی

دکتر زاهد غفاری هشجین

استادیار گروه علوم سیاسی و جامعه­شناسی انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

فاطمه نجفی

دانشجوی کارشناسی ارشد رشته جامعه­شناسی انقلاب اسلامی

رسانه­ها یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم در تحولات تاریخ معاصر ایران به شمار می­رود. زیرا این رسانه­ها به اشکال گوناگون این امکان و فرصت را داشته­اند که افکار و اذهان عمومی را به نفع خود تغییر دهند. در طول تاریخ گذشته قدرت­های استعمارگر و سلطه­گری چون انگلیس و شوروی از رسانه­ها به عنوان حربه مهمی برای رسیدن به اهداف خود در راستای دیپلماسی عمومی خود در کشورهای تحت سلطه و نفوذ خود و همچنین ایران استفاده می­کردند. در گذشته به دلیل عدم گسترش سایر رسانه­ها، رادیو رسآن‌های بوده که در جهان و از جمله ایران شنوندگان زیادی داشته است. در طول دوران حاکمیت پهلوی­ها به دلیل اعمال سانسور و کنترل شدید رسانه­های داخلی، بخش فارسی رادیوهای بیگانه از شنوندگان زیادی در میان ایرانیان برخوردار بودند. اخبار این رادیوها بیشتر در راستای تحکیم منافع و گسترش سیاست­های سلطه­طلبانه کشورهای متبوع خود تنظیم و ارائه می­شد، تاحدی که بعضاً اخبار و تحلیل­های این­گونه رادیوها در مورد یک خبر یا رخداد خاصی در مقایسه با یکدیگر متفاوت و متناقض بوده است. از جمله رادیوهای فعال در عرصه تاریخ تحولات سیاسی ایران، می­توان به رادیو مسکو و رادیو بی بی سی اشاره کرد. بخش فارسی رادیو مسکو که در 23 ژوئن سال 1941 (2 تیرماه سال 1320) یک روز پس از حمله آلمان  فاشیست به اتحاد شوروی شروع به کار کرد. و بخش فارسی رادیو بی بی سی نیز در رقابت با رادیو برلن در 28 دسامبر 1940 (7 دی ماه سال 1319 شمسی) آغاز به کار کرد. این رادیوها از شنوندگانی برخوردار بوده و در حوادث مختلف که در طول تاریخ معاصر ایران اتفاق افتاده تأثیر داشته­اند. در این مقاله مواضع بخش فارسی رادیو مسکو و بخش فارسی رادیو بی بی سی در قبال برخی از وقایع مهم انقلاب اسلامی از جمله قیام 15 خرداد سال 1342، تبعید امام خمینی در سال 1343، قیام 19 دی مردم قم و قیام 29 بهمن تبریز در سال 56، قیام 17 شهریور 1357 مورد بررسی و مقایسه قرار خواهد گرفت.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، رادیو مسکو، رادیو بی بی سی، رسانه­ها، تبلیغات، شنوندگان، قیام انقلابی.

 

منبع‌شناسی انقلاب اسلامی: عکس و فیلم

رحیم نیکبخت

پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی، مدیر بخش تدوین اسناد و تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی

در تحقیق پیرامون انقلاب اسلامی نسبت به موضوع مورد بحث، نیازمند منابع مکتوب و غیر مکتوب هستیم. منابع مکتوب شامل منابع کتابخآن‌های و آرشیوی (اسناد و مطبوعات) و منابع غیر مکتوب دربرگیرنده منابع شفاهی (اعم از فیلم و صدا) می‌شود. منابع دیگری چون کاریکاتور، پرتره، پوستر و مهم‌تر از همه عکس از اهمیت خاصی برخوردار است. تصاویر تاریخی چه تهیه‌کننده آن حرفه‌ای یا آماتور باشد در تبیین و تأیید مطالب تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تصاویر انتشاریافته در مطبوعات، تصاویر منتشرنشده‌ی موجود در آرشیوهای روزنامه‌ها و آرشیوهای شخصی علاوه بر آنکه خود در حکم سند هستند در بازسازی چگونگی رویدادها و حوادث و همچنین یادآوری خاطرات دست‌اندرکاران انقلاب منابع مؤثری به شمار می‌روند.

 

منبع­شناسی تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی

رحیم نیکبخت

ابعاد و زوایای انقلاب اسلامی موجب گردیده است تا در تحقیق، منابع خاص و ویژه‌ای مورد توجه قرار گیرند که در پژوهش‌های تاریخی متداول استفاده‌ی‌ چندانی ندارند. برای ثبت و ضبط تاریخ انقلاب اسلامی به سبب قریب‌العهد بودن علاوه بر منابع مکتوب، منابع شفاهی و خاطرات دست‌اندرکاران انقلاب اهمیت ویژه دارد. منابع شفاهی شامل مصاحبه‌ها، سخنرانی‌های مبارزان انقلابی، سرودها و نوحه‌های انقلابی، و اخبار و گزارش‌های ضبط‌شده، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌های سران رژیم پهلوی می‌شود.

 

نقد روش­شناختی متون درسی «انقلاب اسلامی وریشه­های تاریخی آن»

دکتر علیرضا ملائی توانی

عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه ارومیه

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز انقلاب فرهنگی ـ که منجر به بازنگری واحدهای درسی و تغییر نظام آموزشی دانشگاه­ها شد ـ یک درس عمومی و دو واحدی موسوم به «انقلاب اسلامی و ریشه­های تاریخی آن» به پیکره­ی نظام آموزشی دانشگاه­ها راه یافت. از آن زمان تاکنون، متون مختلفی با نگرش­ها و رویکردهای مختلف برای آموزش این درس، تهیه و تدوین شده است که از جمله می­توان به کتاب «بررسی انقلاب ایران» اثر دکتر منوچهر محمدی، «انقلاب اسلامی و ریشه­های آن»، اثر محمدرضا شفیعی­فر و آثار شخصیت­هایی همچون عباس­علی عمید زنجانی و آثاری که معاونت محترم امور اساتید دفتر مقام معظم رهبری نگاشته­­اند، اشاره کرد.

این مقاله درصدد است با رویکردی روش­شناسانه به بررسی و ارزیابی تاریخ­نگاری متون مهمی که با هدف تدریس درس «انقلاب اسلامی و ریشه­های تاریخی آن» تاکنون نگاشته شده­اند، همت گمارَد و نقاط ضعف و قوت آن­ها را برشمارد.

توسعه اقتصادی نامتوازن رژیم پهلوی

سیدرضا حسینی

انقلاب اسلامی ایران که در بهمن 1357 به پیروزی رسید، سبب تغییر در ایدئولوژی غالب و خط­مشی­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در ابعاد داخلی و خارجی گردید. این انقلاب دینی  ـ اجتماعی فراگیر، نظر به پیشینه­ی تاریخی و فرهنگی جریان اندیشه­ی شیعی در ایران و در ادامه­ی روند خیزش­های قرن اخیر در مواجهه با دو لایه­ی تمدن بورژوازی غرب به ظهور رسید که گاهی معارضان از آن به بنیادگرایی یاد می­کنند. این دیدگاه به دلیل وجود اندیشه­ی دینی  ـ فرهنگی آن می­باشد؛ بدین معنی که برخی دلیل آن را بیداری و بازگشت به خویشتن خویش در وسعت فرد و جامعه دانسته­اند.

در رابطه با دلایل پیروزی انقلاب اسلامی نظراتی همچون توسعه­ی اقتصادی نامتوازن، مدرنیسم، بی­توجهی به مبانی دینی و مذهبی و توطئه­انگاری مطرح شده است.

گرچه بعضی از آن‌ها از اعتبار علمی کم بهره­اند ولی این نظریه­ها گوشه­هایی از حقایق دلایل پیروزی انقلاب اسلامی را روشن می­کند و می­تواند برای کمک به درک صحیح واقعه سقوط رژیم پهلوی مفید واقع شود.

هدف اصلی در بیان مقاله بررسی و نقد نظریه توسعه اقتصادی نامتوازن رژیم پهلوی می­باشد که نگارنده براساس این سؤال که:

 ـ آیا توسعه اقتصادی نامتوازن رژیم پهلوی دلیلی بر روند سقوط آن بوده است؟ درصدد نقد و بررسی این موضوع می­باشد و در پاسخ به این سؤال این فرضیه را مطرح می­کند که:

 ـ توسعه اقتصادی نامتوازن به تنهایی دلیلی بر این مدعا نمی­تواند باشد.

گرچه نظریه توسعه اقتصادی نامتوازن خود عاملی از عوامل گوناگون سقوط رژیم پهلوی بوده است، اما باید به این نکته توجه داشت عامل اقتصاد می­تواند جزو شروط لازم باشد ولی شرط کافی انقلاب نیست. در این رابطه سعی شده به آراء و عقاید نظریه­پردازانی چون فرد هالیدی، گراهام رابرا، شائول بخاش، نیکی کدی، مایکل فیشر، ریچارد کاتم، جمیز یویس، جهانگیر آموزگار، فرهاد کاظمی، آبراهامیان و... پرداخته شود.

واژگان کلیدی: توسعه اقتصادی نامتوازن، پیروزی انقلاب، سقوط رژیم، مدرنیزاسیون، دین و مذهب، توطئه­انگاری، تشیع، رهبیر، بسیح منابع.

 

نقد و بررسی کتاب خاطرات حجه الاسلام موحدی ساوجی

مریم شادمحمدی

خاطرات مرحوم حجت‌الاسلام علی موحدی ساوجی از جمله آثار تاریخ شفاهی است که خاطرات زندگی ایشان به ویژه از دهه‌ی چهل تا پایان دهه‌ی شصت روایت شده است. به دلیل آشنایی مرحوم ساوجی با شخصیت‌های مختلفی که در انقلاب اسلامی مشارکت داشتند و همچنین سفرهای تبلیغی متعدد به سراسر ایران خاطرات ایشان اوضاع اجتماعی ایران در دهه‌ی پنجاه را به خوبی انعکاس می دهد.

از سوی دیگر، زندانی شدن ایشان نیز در یکی از مهم‌‌ترین دوره‌های تاریخی ایران در
دهه‌های پنجاه روی داد که آن دوران اوج فعالیت گروه‌های سیاسی در زندان محسوب
 می‌شود. بنابراین خاطرات وی می‌تواند درباره‌ی بسیاری از تحولات سیاسی گروه‌ها و احزاب سیاسی مورد استفاده قرار گیرد درگیری‌های حزبی و سیاسی پیرامون انتخابات ساوه در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی و حوادث مربوط به آن که به مسائل سیاسی آن عصر کشیده شد از مباحث مهم خاطرات است.

متن خاطرات ایشان به زبان روان و صمیمی بیان شده و تحلیل چندانی در توصیف روایات تاریخی ارائه نداده است. راوی سعی می‌کند به نوعی گروه‌های سیاسی و اشخاصی که مورد تأیید وی نبودند، مورد نقد قرار دهد و شخصیت‌های مورد تأیید نیز مورد ستایش واقع شده‌اند.

مهم‌ترین نقدی که بر اثر وارد است، عدم انسجام در مطالبی است که از سوی راوی بیان می شود. وی در برخی از حوادث و رویدادها مطالبی را بیان کرده و بدون این که خاطره‌ی مذکور به پختگی لازم برسد، مطلب را قطع یا جمع بندی نموده است و خواننده هنگام مطالعه‌ی آن قادر به منسجم نمودن و پیوند بین موضوعات نیست، با این حال این اثر می تواند در تحلیل برخی از وقایع سیاسی در دهه‌‌های پنجاه و شصت مورد استفاده قرار گیرد.

محقق در این تحقیق بر آن است که با بررسی خاطرات این شخصیت انقلابی، نقاط ضعف و قوت این اثر را بیان و جایگاه آن را در بین آثار تاریخ معاصر که به شخصیت‌های انقلابی می‌پردازد، تبیین نماید.

واژگان کلیدی: علی موحدی ساوجی، انقلاب اسلامی ایران، ساوه.

نقد و بررسی کتاب «آن­چه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو»

عبدالعزیز موحد

این کتاب، نوشته­ی دکتر عبدالهادی حائری و عمدتاً حاصل یادداشت‌هایی است که نویسنده در طول حیات خود به صورت خاطرات مشخصی نوشته، و در واپسین روزهای عمرش به رشته‌ی تحریر درآورد  ـ به نوشته خودش  ـ زندگانی یک شهروند عادی است منبع خوبی برای شناخت تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌ی رضا شاه و محمد رضا شاه و سال‌های نخستین پیش و پس از پیروزی نقلاب اسلامی است. علاوه بر آن، وضعیت سیاسی ایران و رویدادهایی همچون کشف حجاب رضاشاهی، اشغال ایران توسط متفقین در دوره‌ی جنگ جهانی دوم، روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، ملی شدن صنعت نفت ایران و شکست آن قیام، رخدادهای مربوط به انقلاب اسلامی و بسیاری مطالب دیگر را می توان در این کتاب مطالعه کرد. از آنجایی که نگارنده‌ی این کتاب خود جوانی پر شور و در مواردی در صحنه‌ی  سیاسی حضور داشته است، خاطرات او در خور توجه و نقد و بررسی است.

واژگان کلیدی: عبدالهادی حائری، رضا شاه، محمدرضا پهلوی، انقلاب اسلامی، خاطرات

Abdoalhadi haery , reza shah , mohammad reza pahllavi , Islamic revolation reminiscences

 

نقد و بررسی کتاب خاطرات سید احمد آوایی

عباس پناهی

عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی تنکابن

خاطرات سید احمد آوایی از جمله‌ی پژوهش‌های تاریخی است که می تواند بازگو کننده‌ی بخشی از تحولات سیاسی احزاب و سازمآن‌های سیاسی ایران باشد.

آوایی به همراه عده ای در سال 1349 «گروه منصورون» را با هدف فعالیت مسلحانه تشکیل داد و هرچند این گروه نتوانست فعالیت گسترده‌ی نظامی داشته باشد و اعضای آن به سرعت توسط ساواک شناسایی و دستگیر شدند اما در سال‌های نزدیک به انقلاب، آوایی با مسافرت به لبنان، آموزش‌های نظامی دیده و پس از بازگشت به ایران در سال 1357 در تشکیل اولیه‌ی سپاه پاسداران نقش اساسی ایفاکرد.

وی در طی جنگ به طور مدام فعالیت سیاسی و نظامی داشت و به دلیل آشنایی با گروه‌های لبنانی پیش از انقلاب اسلامی نقش اساسی در فعالیت‌ها و همکاری سپاه در لبنان داشت.

خاطرات آوایی هر چند دارای نثری پخته و صمیمی است و از نظر محتوایی به جهت انعکاس چگونگی شکل گیری گروه منصورون، تشکیل سپاه و نقش آن در جنگ و لبنان بسیار اهمیت دارد، اما به دلایل مختلف، مانند عدم رعایت جنبه‌های توصیفی و روایی برخی از قسمت‌ها، ناقص، کوتاه و پیچیده است. به طوری که خواننده را در ابهام باقی می گذارد. کتاب مزبور تنها گزارشی از فعالیت‌هایی است که به طور کلی در فهرست به آن اشاره شده است. در این پژوهش محقق قصد دارد تا با بررسی محتوایی اثر جایگاه خاطره نویسی را در رویدادهای تاریخ معاصر به وی‍ژه نقش نخبگان سیاسی و انقلابی را در پیروزی انقلاب اسلامی تحلیل نماید و با مقایسه‌ی محتوایی اثر فوق، نقاط قوت و ضعف اثر را بررسی نماید.

واژگان کلیدی: سید احمد آوایی، گروه منصوریان، ساواک، ایران، لبنان.

 

نقش اسناد در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی

                                                                                                      منیژه صدری

                                                                                   عضو هیات علمی دانشگاه آزاد شبستر

پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ضمن آنکه تحولی مهم در عرصه‌ی سیاست جهانی بود به لحاظ تاریخ‌نگاری هم تأثیرات مهمی در عرصه‌ی پژوهش و تحقیق به بار آورد. ورود گونه ای منبع جدید به عرصه پژوهش، که شامل اسناد دولتی نهادهای سیاسی امنیتی انقلابی در این عرصه به حساب می‌آید.

تا پیش از انقلاب برخی اسناد که اغلب متعلق به خاندآن‌های دوره‌ی قاجاریه بودند، مورد استفاده پژوهشگران بود، لیکن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مرکزی چون سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی ج. ا. ا یا مراکز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا آرشیو وزارت امور خارجه، به هیچ‌وجه با پیش از انقلاب اسلامی قابل مقایسه نیست. ضمن آنکه دستیابی به اسناد این مراکز به سهولت امکان‌پذیر است. دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آنکه زوایای بسیاری از تاریخ معاصر ایران را روشن می‌سازد گونه‌ای پژوهش را به وجود آورده است که اتکای اصلی آن اسناد است و از آن به عنوان «پژوهش‌های اسنادی» می‌توان نام برد.

 

یکسویه‌نگری بارزترین ضعف تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی

جعفر گلشن روغنی

یکی از مهم‌ترین و بارزترین ضعف‌های موجود در تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی، یک‌جانبه‌نگری و یکسونگری تاریخی است. بدین‌معنا که در نوشته‌های تاریخی موجود، بدون توجه به کل فضای موضوع مورد پژوهش، موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این فقط از یک سو و یک طرف و جانب به موضوع توجه شده و واکاوی و کنکاش گشته است.یعنی غالب نویسندگان در بررسی موضوع از دقت در جوانب متقابل و حتی متضاد مساله غافل بوده و چه بسا معتقدند که لازم و مورد نیاز نیست. همچنین بی‌طرفی و انصاف تاریخی و روشن شدن حقایق، کمتر مورد توجه واقع گشته و به سان نوشته‌های ایدئولوژیکی، تاریخ‌های بسیاری نوشته شده تا ثابت‌کننده حقانیت فرد،گروه،جریان، نحله فکری یا مطلبی باشد. در صورتی‌که می‌توان ضمن رعایت بی‌طرفی و انصاف تاریخی و همچنین مراعات وظیفه دشوار و خطیر تاریخنگاری، احقاق حق نمود و حقایق تاریخی را از پشت پرده‌های متنوع بیرون آورد. طبیعتاً حاصل کار، استدلالی و مستند، تاریخی و قابل قبول و شایسته خواهد بود. در باب علل به وجود آمدن این یکسونگری هم باید گفت که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1.غلبه نگاه سیاسی بر نوشته‌ها 2. حاکمیت شیوة تاریخنگاری ضدامپریالیستی مخصوصاً ضدآمریکایی و ضد انگلیسی و بی‌توجهی به نقش ویرانگر روسیه و شوروی در ایران که این شیوة نشأت گرفته از تفکر عبدالله شهبازی است. 3. عدم روش‌مندی و بکارگیری شیوة صحیح تاریخنگاری 4. عدم تخصص لازم در نگارش تاریخی از سوی نویسندگان آثار 5. غله احساس مسئولیت و دلبستگی‌های ملی، مذهبی، قومی، نژادی و... 6. غلبة‌ تفکر مذموم شمرده شدن کلیه فعالیت‌های مخالفان انقلاب و در نتیجه معدم نیاز در توجه به نگاه و حرکت‌های آن‌ها 7. عدم شناخت دقیق تاریخ معاصر ایران و بنیآن‌های جامعه و مردم و نظام‌های حاکم بر جامعه 8. عدم آشنایی با روش‌ها و شیوه‌های پسندیده و مناسب تاریخنگاری.9.ورود و سلطه گسترده نهادهای سیاسی و امنیتی به عرصه تاریخنگاری انقلاب اسلامی.

واژگان کلیدی: آسیب‌شناسی تاریخ­نگاری انقلاب اسلامی.یکسویه‌نگری تاریخی.



 
تعداد بازدید: 10938


نظر شما

 
نام:
ایمیل:
نظر:
 

اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 91

شما نمی‌دانید آن پسرک چه کرد و در مقابل آن ده نفر کماندوی ما چه حرکتی کرد ـ با اینکه تنها و غریب بود. برایتان گفتم که آن سرباز بیچاره به طرف پسرک نشانه رفت. پسرک دیگر گریه نمی‌کرد. او مردانه ایستاده بود و با چشمان باز به لوله تفنگی که به طرفش نشانه رفته بود نگاه می‌کرد. پس از لحظه‌ای سکوت صدای رگبار در بیابان طنین انداخت و گرد و خاک زیادی در اطراف پسرک به هوا برخاست. من به دقت ناظر این صحنه بودم. وقتی گرد و غبار فرو نشست پسرک هنوز سرپا ایستاده، خیره نگاه می‌کرد. از تعجب و حیرت کم مانده بود قلبم از کار بایستد. چطور چنین چیزی ممکن بود. پسرک ایستاده بود و با چشمان روشن و درشتش نگاه می‌کرد.